Qurilishda menejment

2.Kichik korxonada mexnat munosabatlarini asosi. Xamkorlik dasturini 
tuzish. Biznesda mexnatning shartnoma shaklidan foydalanishi 
Tadbirkorlikni rivojlanishida Respublikamizning ―Tadbirkorlik to‘g‘risida‖gi 
Qonuni bilan birga Prezidentimizning ―Xususiy tadbirkorlikda tashabbus ko‘rsatish 
va uni ragbatlantirish to‘g‘risida ‖gi Farmoni, shuningdek 1998 yil 9 apreldagi 
―Xususiy tadbirkorlik kichik biznesni rivojlantirishni yanada ragbatlantirish chora 
tadbirlari to‘g‘risida‖gi farmoni muxim axamiyatga ega. 
Xususiy tadbirkorlik bu fukorolar tomonidan uzlarining tavakalchiliklari va 
mulkiy javobgarliklari ostida, shaxsiy daromad (foyda) olish maqsadida, amaldagi 
Qonunchilik doirasida amalga oshiriladigan tashabbuskor xo‘jalik faoliyatidir. 
Xususiy tadbirkorlik ikki turdagi kurinishda bo‘ladi. Uning biri yonlanma mexnatni 
jalb kilish asosida huquqiy shaxs va uni belgilangan tartibda ro‘yxatdan utkazib 
faoliyat ko‘rsatadigan tadbirkorlik, ikkinchisi esa yuridik shaxs bulmay faoliyat 
ko‘rsatadigan, yollanma mexnatni jalb etmaydigan - yaka tartibdagi tadbirkorlikdir. 
Xususiy korxonaga yangi xodimlar tomonlarining huquqi va burchlari 
kelishilgan shartnoma asosida qabul kilinadilar. 
Mexnat shartnomasida xodimning iktisosligi, malakasi, lavozimi; kontrakt 
tuzilgan muddat; mexnat sharoiti va unga mexnat faoliyatining u yoki bu turini bir 
biridan farklovchi xak tulash; ijtimoiy va tibbiy sug‘urta, ijtimoiy ta‘minot, 
xodimning ijtimoiy ximoyalanganligi, shartnomani buzganligi uchun javobgarligi 
kabi majburiyatlar, sharoitlar va shartlar belgilanadi. 
Tadbirkorlikning mazmuni va tabiatiga ko‘ra ayrim kishilar yoki guruxlarning 
uz uzini ish bilan ta‘minlash va tashabbuskorligiga asoslangan faol mexnat faoliyati 
sifatida baxolanishimiz mumkin. 
Bu urinda tadbirkorlik mexnatining bozor munosabatlariga xos tavvakalchilik 
sharoitida mexnat, ishlab chikarish v ijtimoiy iqtisodiy vazifalarning tashkiliy 
echimini kidirish va ruyobga chikarish bilan boglik ijodiy, akliy ish sifatidagi uziga 
xos tabiati xususida gapirish mumkin. Shunday qilib, tadbirkorlikni o‘zaro boglik 
bo‘lgan ikki xil kurinishda karash kerak: birinchidan, bozorning xarakatlantiruvchi 
kuchi sifatida, ikkinchidan, mexnatning aloxida soxasi sifatida. Ana shuning uchun 
xam tadbirkor inson bilan bozor iqtisodiyoti va mexnat faoliyatining uziga xos, 
xo‘jalik tavvakalchiligi bilan boglik turining subekti sifatida namoyon buluvchi 
shaxsdir. 
Mexnatni, ishlab chikarishni, boshkaruvni ilmiy tashkil etish sarmoyadorlarga 
katta katta foyda keltirganligi sir emas, Yaponiyada 1 ishchi yiliga 100tadan ortik 

---

avtomobil ishlab chikarsa, Rossiyada 18-20 tadan oshmaydi, Yaponiyalik kupgina 
urta va yirik firmalar yuzlab, minglab kichik korxonalar bilan xamkorlik kiladilar. 
Andijonda tashkil etib, ishga tushirilgan avtomobil zavodida xam xuddi 
shunday imkoniyatlar yaratilib, egiluvchan va kulay, xo‘jalik tartibi bunyod bula 
oladi. 
―Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishini ragbatlantirish to‘g‘risida‖ gi 
O‘zbekiston Respublikasi Qonunida ko‘rsatilishicha, tadbirkorlik soxasiga xodimlar 
soni sanoat va kurilishda 50 kishigacha, qishloq xo‘jaligi ishlab chikarishda 25 
kishigacha , fan va ilmiy xizmat ko‘rsatishda 10 kishigacha, chakana savdoda 
5kishigacha bo‘lgan, uz mexnati va yollangan mexnatni kullagan xolda, tavvakal 
qilib va mulkiy javobgarlikni zimmasiga olib, tovarlar ishlab chikarish va xizmatlar 
ko‘rsatishga foyda olishga karatilgan tashabbuskor mexnat faoliyati kiradi. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 apreldagi ―Xususiy 
tadbirkorlik, kichik va urta biznesni rivojlanishini yanada ragbatlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida‖gi Farmonida ko‘rsatilishicha; 
-xususiy tadbirkorlik, kichik va urta biznesni jadal rivojlanishi asosida 
mulkdorlar sinfini shakllantirish, tegishli institutlar tizimini tashkil etish, kichik va 
xususiy tadbirkorlik faoliyati soxasiga kredit resurslarini keng jalb kilish va xorijiy 
sarmoyalarni bevosita olib kirish uchun makbul sharoit yaratish maqsadida 
kuyidagilar kichik va urta biznes subektlari hisoblanadi: 
- mulk shaklidan kat‘iy nazar, ishlab chikarish soxasida yiliga urta xisobda 10 
nafargacha, savdo, xizmat ko‘rsatish xamda boshka ishlab chikarishdan tashkari 
soxalarda 5 nafargacha ish bilan band xodimga ega bo‘lgan mikrofirmalar; 
-mulk shaklidan kat‘iy nazar, ishlab chikarish soxasida yiliga urta xisobda 40 
nafargacha, kurilish, qishloq xo‘jalik va boshka ishlab chikarish soxalarida 20 
nafargacha, ilm fan, ilmiy xizmat ko‘rsatish, chakana savdo xamda boshka ishlab 
chikarishdan tashkari soxalarda 10 nafargacha ish bilan band xodimga ega bo‘lgan 
kichik korxonalar; 
-mulk shaklidan kat‘iy nazar, kichik korxonalar uchun yiliga belgilangandan 
ortik, lekin ishlab chikarish soxasida 100 nafardan, kurilishda 50 nafardan, qishloq 
xo‘jalik va boshka ishlab chikarish soxalarida, ulgurji savdoda 30 nafardan, chakana 
savdo, xizmat ko‘rsatish xamda boshka ishlab chikarishdan tashkari soxalarda 20 
nafardan oshmaydigan ish bilan band xodimga ega bo‘lgan urta korxonalar bo‘lib 
hisoblanadilar. 
Korxonalarni turli shakllarida mexnatni tashkil etish va uni boshkarishga 
aloxida e‘tibor berilsa, tadbirkor foydasi olib boradi va korxona maxsuloti bozorda 
raqobatga bardoshli bo‘lib, ishlovchilar esa yuksak mexnat unumdorligi asosida 
ishlashdan manfaatdor bo‘ladi. Korxonalarni barcha turida yaratiladigan foyda asosan 
mexnat orkali vujudga kelib, xam ishlovchini xam mulk egasini boyitadi. Bozor 

---

munosabatlarini rivojlanib borishi tufayli tadbirkorlik korxonalari oladigan foydaning 
muxim manbai ishlovchilarni yukori mexnat unumdorligi darajasida yaratgan 
maxsuloti korxonani istikbolini belgilab beradi.
Tadbirkorlik faoliyatini tugri tashkil etish va boshkarish tadbirkorlikning
rivojlanishi uchun zarur shartlardan biridir. Tugri tashkil etilgan boshkaruv jarayoni 
mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanish orkali daromadlarning kupaytirishni, 
xarajatlarining okilona sarflanishini xamda foydaning oshishini ta‘minlanishi 
shubxasiz. 
Tashkil etish usullariga ko‘ra menejmentning: 
-ishlab chikarish (tovar maxsulotlarini ishlab chikarish va xizmat ko‘rsatish); 
-ilmiy-texnikaviy (ishlab chikarishni takomillashtirish yuzasidan ilmiy-
texnikaviy izlanishlarni olib borish va ularning natijalarini joriy etish); 
-moliyaviy sarmoyalar kimmatbaxo kogozlar, valyuta bozorida ishtirok etish); 
-tijorat (tovarlar bozorida ayirboshlash bilan shugullanuvchi); 
-kadr bilan ishlash (kadrlarni baxolash, joy joyiga kuyish, ragbatlantirish, 
mexnat bozorida ishtirok etish) kabi turlari bor. 
Firmaning boshlangich 
vazifasi 
menejment strategiyasini, kelajak 
uchun bosh yunalishlarini, maqsadni va unga erishi yullarini tanlashdir. Xakikiy 
raqobat, kuchli kasaba uyushmalari, iste‘molchilarning jamoatchilik tashkilotlari 
davlatning monopoliyaga karshi siyosatidan xukmronligi sharoitida bunday 
strategiyani amalga oshirish oson bulmaydi. Yukori foyda darajasiga tovar sotish 
xajmini oshirish, aylanma vositalar aylantirishning tezlashtirish, xamkorlik 
sharoitlariga rioya etish, yangi bozorlar va yangi texnologiyalarni egallash orkali 
erishildi. Jamoa bo‘lib tadbirkorlik faoliyatini olib boruvchilar uchun nafakat 
foydaning kupayishi va foyda darajasining yuksalishi, balki yalpi daromadning 
oshishi xam katta axamiyatga egadir. Chunki mexnatga xak tulash va boshka fondlar
unga boglik bo‘ladi. 
Ishlab chikarish va savdo menedjmenti maqsadiga minimal xarajat sarflab 
shartnoma asosida kelishilgan muddatga tovarlar ishlab chikarish yoki tovarlar 
mohiyatini etkazib berish, xamda xizmat ko‘rsatishdan kuprok foyda orttirish kiradi. 
Menedjer uchun kiyinchilik tugdiruvchi masalalarning eng asosiylari kuyidagilar 
kiradi: 

kompyuter yordamida ishlab chikarish jarayonlarini kuzatib borish uchun kul 
keladigan ko‘rsatkichlarning eng zarurligini tanlash; 

firma boshkaruvining eng samarali tartibini yuzaga keltirish; 

maxsulot sifatini boshkarish; 

kadrlarni boshkarish; 

ishlab chikarish vositalarini yangilab turish va xom-ashyo bilan ishlab chikarishni 
betuxtov ta‘minlashni tashkil etish, xamda zaxiralarni boshkarish. 

---

Tijorat menejmenti - firmaning tijorat faoliyatini boshkarish tizimi bo‘lib, 
xaridorlar talabini tahlil etish va urganishni, ishlab chikarish, sotish va etkazib berish, 
xamda servis xizmatini ko‘rsatish rejalarini talabga karab moslashtirishni uz ichiga 
oladi. Marketolog - menejerlarning maqsadi xaridorlarga avval ishlab chikarilgan 
tovarlarni Qanday bulsada sotish emas balki ularning talabiga karab tovarni ishlab 
chikarish va taklif etishga erishish bulsagina, ular raqobatkobil bula oladi. 
Tovarning qanday xayotiy bosqichda ekanligini xisobga olish zarur, chunki 
yangi tovarning bozorga kirib kelishida uning rentabeli yoki rentabelsiz tovarga 
aylanishi davrini aniklash mumkin. Tovarning andozasini yaratishdan tortib uni 
ishlab chikarish, sotish va sotuvdan keyin xizmat ko‘rsatishgacha bo‘lgan murakkab 
boshkaruv ishlari marketologlar ishi bo‘lib, kuyidagilarni uz ichiga oladi: 

bozorni urganish, xaridorlar talabini, daromadlarini, baxolar darajasini kelajak uchun 
aniklash; 

loyixalovchilarga baxolar limitini va texnik vazifalarini bo‘lib tovar andozasini 
yaratish buyicha buyurtma berish; 

reklama, turini kurgazmalar tashkil etish buyurtmachilarga ma‘lumotlar junatish 
orkali bozor uchun yangi maxsulotni shakllantirish; 

shartnomalar 
tizimi, 
ishlab 
chikarishni 
boshlash 
va 
moxiyatni 
yanada 
takomillashtirish choralarini kurish; 

tovar sotilishini tashkil etish; 

iste‘molchilarga qo‘shimcha xizmat ko‘rsatish, ta‘mirlash, extiyot kismlar etkazib 
berish xamda ularni foydasi buyicha maslaxat berish va boshkalar. 
Moliyaviy menejment firmaning moliyaviy masalalariga rahbarlik kilishdan 
iborat. Ushbu masalalarga daromadlarni shakllanish, soliqlarni vaktida tulash, 
ssudalar xamda gaz, suv, elektr energiyasi, kommunal va aloqa xizmatlari uchun xak 
tulash, sarflanadigan sarmoyalar rezerv mablaglarini yuzaga keltirish, dividendlar 
tulanishini boshkarish kabilar kiradi.