Gips ishlab chiqarish. Qurilish gipsi uch xil usulda ishlab chiqariladi:
1. Gips-toshni kukunlab tuyiladi va pishiriladi.
2. Gips-toshni maydalab pishirib, so’ng tuyiladi.
3. Gips-toshni maydalab, yuqori bosimli suvbug’ida ishlanadi va quritilib tuyiladi.
Gips-toshni, asosan, shaxtali va aylanma xumdonlarda yoki bug’lash qozonlarida pishiriladi. Shaxtali xumdonlariga gips-tosh 70-300 mm yiriklikda solinadi, aylanma xumdonlarga 15 mm gacha bo’lgan yiriklikda, bug’lash qozonlariga esa 25-50 mm yiriklikda solinadi; qozonlarda pishirganda esa gips-tosh kukun qilib tuyilgan holda solinadi. Gips-toshni pishirish usuli avvalo xomashyoning xususiyati, olinadigan mahsulotga bo’lgan talabga qarab tanlanadi.
Gips-tosh bolg’ali maydalagichlarda yoki po’lat sharli (zoldirli) tegirmonlarda maydalanadi. Agar uni kukun darajasigacha tuyish kerak bo’lsa, avval quritib, keyin maydalanadi. Gips - toshni quritish, tuyish va pishirishni shaxtali yoki g’ildirakli tegirmonlarda bajarish mumkin.
Amalda gipsni qaynovchi deb ataluvchi qozonlarda pishirib olish usuli keng tarqalgan. Po’lat silindr va vertikal o’qqa o’rnatilgan qorgichdan iborat qozonga kukun qilib tuyilgan gips solinadi. Qozonning diametri bo’ylab to’rtta isitgich quvuri o’tkazilgan. Ular solinayotgan xom gipsni pishiradi va tayyor mahsulot qozon tagidagi g’alvir orqali gips yig’uvchi bunkerga tushadi. 2 m3 qozon hajmining ish unumi 2 soatda 1000 kg ga teng. Gips kukunining qozonda pishish vaqti 1-1,5 soat.
Asosan yarim suvli gipsdan iborat bo’lgan va gips-toshdan iborat termik ishlash yo’li bilan tayyorlanadigan qurilish gipsi deb ataluvchi mahsulotni fosfogipsdan ham olish mumkin. Yarim suvli gipsning tarkibida 38,63% CaO, 55,16% SO3 va 6,21% H2O bor.
MDH davlatlaridagi ko’pgina ilmiy tadqiqot muassasalari fosfogips chiqindilaridan foydalanish masalasi ustida tadqiqot ishlari olib bormoqdalar. Armaniston Respublikasi FA Umumiy anorganik kimyo institutining VNIIStrom (Rossiya) bilan hamkorlikda ishlab chiqqan fosfogipsdan texnikaviy gips ishlab chiqarish usuli bosim ostida fosfogipsni digidratatsiyalashga asoslangan. Unda olingan a - yarim molekula suvli gips filg’tirlanadi, keyin issiq suvda chayib quritiladi (chizmaga qarang).
Fosfogipsni α-yarimgidratga aylanishi chizmasi.
Fosfogips
Trasportyor
Repulpator
Nasos
To’planadigan sig’im
Oraliq sig’im
Maxsus sig’im
Avtoklav
Quvuruo’tkazgich
Issiqlik almashtirgich
Vakuum filg’tr
Quritgich baraban
Qabul qilgich bunker
Tegirmon
Pnevmanasos
Tayyor mahsulot ombori
Institut tavsiya yetgan chizmaga binoan fosfogips tasmali transportyor yordamida pulpa tayyorlash uchun «chan»ga (sig’imga) uzatiladi. Pulpada suyuq va qattiq fazalar nisbati S:Q=4:1. Keyin pulpa markazidan qochirma nasos orqali quyultirgichga yuboriladi. Oqava suvlar kanalizatsiyaga tushiriladi, quyultirilgan pulpa esa (S:Q=1:1) markazdan qochirma nasos yordamida repulpator orqali qabulqilgichga uzatiladi va bu yerda «tashabbuschi» qo’shiladi. Kristallanish jarayonini normal holga keltirish maqsadida kaliy yoki bariy maleinat yoxud dastlabki fosfogips massasining 0,1% miqdorida har ikki modda aralashmasidan foydalanish tavsiya etiladi. Qabulqilgichdan repulpator orqali markazdan qochirma nasos vositasida quyuq pulpa xom pulpa «chan»iga haydaladi, bu yerdan ventil roslagich va markazdan qochirma nasos yordamida quyuq va xom pulpa aralashmasi ketma-ket o’matilgan avtoklavlar orqali o’tkaziladi, bu avtoklavlarda gips degidratatsiyalanadi. a - yarim gidratli qaynoq pulpa ignani rostlagich hamda issiqlik almashtirgichdan o’tadi va aralashtirgichli qabulqilgich bakida to’planadi. Bu bak bug’dan isiydigan o’rama nay bilan tahminlangan.
Pulpa harorati 90-95oC dan pasaymasligi uchun tasmali suzgichda suziladi. Suzgichdan o’tkazilgan suyuqlik rezuardan bakka yuboriladi, u yerda esa nasos yordamida «shan»ga qaytariladi. Qattiq faza (yahni gips) tasmali transportyordan quritgich barabaniga uzatiladi. Qurigan gips bunkerda to’planadi. Shu yo’sinda hosil bo’lgan gips qog’oz qoplarga joylanadi.
Сhiqadigan gazlar natriy metasilikat eritmasi yordamida yuvilib, ftorli gazlardan tozalanadi.
Olimlardan P.F. Gordashevskiy va V.V. Ivanitskiylarning (Rossiya) mahlumotiga ko’ra, fosfogipsdan bunday usulda a - yarim gidrat tayyorlanganda 300-500 markali mahsulot hosil bo’ladi.
