Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish

Grunt suvlari
- grunt suvlari uchun asosiy elementlardan biri, uning ostida suv 
o‘tkazmaydigan qatlamning yotishidir. suvlari Yer qatlamining birinchi suvli
7.3 
7.2 – расм. Ер ости сувларининг жойланишига =араб 
классификацияси
7.3 – расм. Юзаки сув (верховодка): 
1–ѐёин сув; 2–инфильтрация суви; 3–юзаки сув; 4–грунт суви
; 
5 – сув тœсар; 6 – гилли šатламча; 7 – šум; 8 – гилли šум. 

---

92 
gorizontini hosil qiladi. Grunt suvlari Atmosfera va Yer usti suvlari bilan bog‘langan 
bo‘ladi . 
-
Grunt suvlarining yuzasi grunt suvlari sathi deb ataladi (7.4rasm). 
-
Grunt suvlari Yer osti havzalari va oqimlarini hosil kiladi. Ular yuzasi gorizontal 
bo‘lishi mumkin. Odatda grunt tarkibidagi suv o‘z og‘irligi bo‘yicha pastlik tomon 
harakat kiladi. Agarda suvli grunt daryo, jarlik, ko‘l yoki Yerning pastki qismlari 
tomonidan chiqib ochilib qolmasa, suvning sathi doimiy turavYeradi. Daryo yoki 
oqar ko‘llarga yaqin Yerlarda grunt suvlarining sathi tekis pasayadi bu Yer 
depressiya yuzasi deb ataladi. Bunday hodisa grunt suvlari sathi daryo suvi sathidan 
yuqori bo‘lganda rY beradi, buning natijasida grunt suvi daryoga qYiladi. 
SHuningdek Yer yuzida Yerning rel‘efiga qarab, grunt suvlari past bosimli buloq 
suvi shaklida chiqishi mumkin. Agarda daryo yoki ko‘ldagi suv sathi yuqori bo‘lsa, 
ular grunt suvlari sathini ko‘taradi. Bu ayniqsa suv atrofida qurilgan xududlarda 
sezilarlidir. 
Qatlamlararo Yer osti suvlari
. 
Qatlamlararo suvlar ikkita suv o‘tkazmaydigan qatlam ichida joylashgan bo‘lib, 
yuqorisidagisi uning tomi va pastki qatlam asosi bo‘lib hisoblanadi. Bunday suvlar 
bosimli va bosimsiz bo‘lishi mumkin. Bosimli suvlar suv o‘tkazuvchi qatlamning 
hammasini to‘ldirib turadi. Ularning to‘yinish sohasi suvli qatlamning Yer yuzasiga 
chiqqan joyi hisoblanadi. Suvning bosimligi p‘ezometrik sath bilan xarakterlanadi. 
Bosimli suvlarning to‘yinish sohasi tarqalishi sohasi bilan mos kelmaydi. SHuning 
uchun bosimli suv qatlamlariga suv Yer yuzasiga chiqadigan maydondan ko‘pincha 
o‘nlab va hatto yuzlab kilometr uzoqdan sizib keladi. 
Bosimli suvlar ikki turga ajratilishi mumkin: fontan bo‘lib otilib chiqadigan 
bosimli suvlar (7.7-rasm) va otilmasdan chiqadigan bosimli suvlar (7.8-rasm), 
otilmasdan chiqadigan bosimli suvlar subartezian suvlari deb ataladi. Artezian termini 
Frantsiyadagi Artua viloyatining nomidan kelib chiqib, qadimda bu viloyat Arteziya deb 
atalar edi. 1126 yilda bu viloyatda kovlangan quduqdan katta bosimli suv otilib chiqqan 
edi. SHunday bYon otilib chiquvchi suv olish uchun kovlanadigan quduqlar artezian 
quduqlari deb ataladi. 
Artezian suvlari to‘yinadigan soha bu Yerlardan foydalaniladigan joyga nisbatan 
tamomila boshqacha balandlikka bo‘lishi mumkin (7.8-rasm) 
Artezian havzasining suv bilan to‘lib turadigan qismi manba deb ataladi. Quduq 
kovlanganda havza suvining sathi quduq og‘zidan ham yuqori ko‘tariladigan qismi 
bosimli qism deyiladi. Artezian bosimli suv resurslari sarf bo‘ladigan qismi 
bo‘shaluvchi qism deb ataladi. Artezian suvlari to‘yinadigan, yig‘iladigan, shuningdek 
oqib chikadigan joylar artezian suvlari havzasini tashkil qiladi. (7.9-rasm). Bizning 
Respublikamizdagi Sirdaryo, Amudaryo va Ustyurt artezian havzalari va boshqalari 
bunga misol bo‘la oladi. Sirdaryo artezian havzasi Farg‘ona, Toshkent oldi, CHimkent, 
Qizilqum, Orol yaqini havzalari va boshqalarga bo‘linadi. 
Bu artezian havzalari atrofida suvli bir qancha gorizont bo‘lib, ular o‘ziga xos 
xususiyatlari bilan bir –biri bilan farq qiladi. Masalan, Farg‘ona artezian havzasi 
atrofida yigirmaga yaqin suvli gorizont borligi aniqlangan. SHu bilan birga, suvli 
gorizontlar katta (3500 m gacha) chuqurlikda joylashgan bo‘lishiga qaramay bosim 
kuchi nihoyatda katta bo‘lganligidan murakkab nasos qurilmalar ishlatishni talab 

---

93 
etmaydi, chunki ko‘p hollarda suv quduqdan o‘zi otilib chiqib, fontanlar hosil qiladi. 
Burg‘ quduqlar orqali suvli gorizont ochilganda suvning sathi ko‘tariladi. Suvning 
bosimli ekanligini p‘ezometrik sath belgilaydi. P‘ezometrik sathning doimiy va nisbiy 
balandligi bo‘ladi. 
Bir xil absolyut balandlikka ega bo‘lgan p‘ezometrik sathlarni birlashtiruvchi chiziq 
gidroizopyezlar deyiladi. 
Bosimli suvlar to‘yinish sohasidan uzoq yo‘lni o‘tib, tog‘ jinslari bilan uzoq vaqt 
kontaktda bo‘lganligi sababli, grunt suvlariga qaraganda ko‘proq minerallashgan 
bo‘ladi. 
O‘zbekiston mineral suvlarining shifobaxshlik xususiyatlarini o‘rganish, ulardan 
juda ko‘p kasalliklarni davolashda muvaffaqiyat bilan qo‘llanilmoqda. Hozirgi vaqtda 
mineral suv manbalari bazasida bir necha sihatgohlar qurilgandir. Andijon viloyatidagi 
Janubiy Olamushuk va Polvontosh shifoxonalari, Surxondarg‘yo viloyatidagi 
Jayronxona ishfoxonalari, Farg‘ona viloyatidagi CHimyon shifoxonasi, Namangan 
viloyatidagi CHortoq shifoxonalari shular jumlasidandir. Toshkent yaqinidagi artezian 
havzasining mineral suvlaridan oshqozon, ichak, jigar kasalliklarini, moddalar 
almashinushiga xos va boshqa kasalliklarni davolashda muvaffaqiyat bilan 
foydalanilmoqda. Toshkent va Farg‘ona mineral suvlari Respublikamizdagi eng yaxshi 
ichiladigan suv sifatida hammaga manzur bo‘lmoqda.