Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish

Chora- tadbirlar quydagilardan iborat: 
1.
sifatli homashyodan foydalanish
1.
seysmik choklardan foydalanish
1.
yostiqchali, sharnirli poydevorlardan foydalanish. 
Nazorat savollari: 
1.Tektonika fani nimani o‘rgatadi? 
2. Dislokatsiya nima? 
3. Zilzilalarning necha turi mavjud? 
4. Mikroseysmik harita qanday ko‘rsatkichlarni inobatga olib tuziladi? 

---

63 
Yer qobig‘inig tektonik xarakati tufayli qatlamdagi tog‘ jinslarini fazoviy turli 
yo‘nalishlarda joylashishini kuzatish mumkin. Qurilish maydonlarini geologik sharoitini 
xisobga olishda, Yer qatlamlarini fazoviy joylashganlik holatini aniqlab geologik 
xaritalarda belgilanish lozimdir. Buning uchun qatlamlarning yotish elementlari: yotish, 
yotish azimutlari, tushish chizig‘i va tushish burchagidir. 
Yotishi-qatlamning uzilishini ko‘rsatib, qatlam sirtining, gorizontal tekislik bilan 
kesishish chizig‘i bilan xarakterlanadi.. 
Tushish burchagi - Qatlamning sirti bilan gorizontal tekislik xosil qilgan burchakdir. 
Uning qiymati 9 dan 90 
0
gacha o‘zgarishi mumkin. 
Yotish azimuti - yotish burchagi bilan geografik meridian orasidagi burchakdir. 
Tushish chizig‘i - qatlam sirtidan uning tushishi tomon o‘tqazilgan chiziq bo‘lib, 
yotish chizig‘iga pYerpendikulyar ravishda bo‘ladi. 
Yotish elementlarini aniqlash uchun maxsus ishlangan tog‘ kompasi ishlatiladi. 
Oddiy kompasdan uni farqi shundaki: soat strelkasi yo‘nalishiga teskari yozilgan, 
darajalangan limbaga ega bo‘lib; unda (sharq va g‘arb) joylanishi o‘zgartirib qo‘yilgan. 
Har qanday azimutni aniqlash uchun, kompasning asosi tomonini, SH-Yu (shimol-
janub) parallel chizig‘ini, tekshirilayotgan chiziqni yo‘nalishiga moslashtiriladi va 
magnitning shimoliy ko‘rsatuvidan, tayyor natija yozib olinadi. Masalan: qandaydir 
qatlamning yotishining o‘lchashning yakuniy natijasi shunday ko‘rinishda bo‘lsin: 
SHSH 40
0
,

29
0
. 
Bu yozuvdan shu ko‘rinadiki, qatlam shimoliy-sharqga tomon tushib yotgan bo‘lib, 
uning qatlamlanish tekisligi gorizontal tekislikka nisbatan 25
0
ni tashkil etgan. Yotish 
azimutni aniqlash uchun, 90
0
ni qo‘shib qo‘yish yoki ayirib tashlash kerak. 
Geologik xaritalarda yotish elementlari strelka ko‘rinishda, tushish burchagi esa 
sonlarda ifoda etiladi. 
Yotish elementlari qatlamning usti va osti nuqtalarining absolyut (yoki nisbiy) 
joylashish belgisi bilan birgalikda, qatlamning fazoviy zjoylashishi aniq ifodalaydi. 
Qatlamning chuqurdagi nuqtalari, burg‘ quduqlari yordamida aniqlanadi. Bu maqsadda 
bir nuqtadagi sanoqlarni aniqlash kifoya. Biror tomonga quduqlarni qazish bilan 
aniqlanadi. Qatlamlarning fazoviy joylashishini aniqlash, qatlamlarning chuqurligini, 
qalinligini, yotish xarakterini o‘rganib, bino va inshootlar ularni asos tanlashda asqotadi. 
1. 
Sezilmaydigan 
2,5 
Mikroseysmik tebranish-
lar. Fa
q
at seysmik asbob-
lar sezadi. 
2. 
Juda kuchsiz 
2-2,5 
Bilinar –bilinmas zilzila. 
Sezgir odamlargina
sezadi 
3 
Kuchsiz 
5,1 –10 
Bilinar –bilinmas zilzila. 
Tinch turgan 
odamlargina sezadi 
4 
Kuchliro
q
11 – 25 
O‘rtacha zilzila Yurib 
keta-yotgan odamlar 
h
am 
sezadi. 
5 
Ancha kuchli 
25 – 50 
Uxlab yotgan kishilar 
Y
g’
o-nib ketadi. 
6. 
Kuchli 
51 – 100 
Imoratlarga bir oz zarar 

---

64 
yetadi. 
7 
Juda kuchli 
101 – 250 
Devorlar yoriladi, 
h
aykal-lar 
q
ulab tushadi, 
dYeraza oynalari sinadi 
8 
Vayronagarchilik 
keltiradigan 
251 – 500 
Tomdagi mo‘rilar, 
ko‘chadagi 
h
aykallar 
q
ulab tushadi. DYeraza 
oynalari sinadi 
9 
Xarobalik 
keltiradigan 
500 –1000 
Ylar 
q
ulay boshlaydi. 
10 
Falokatli 
1000-2500 
Ko‘plab imorat vayron 
bo‘ladi, Yer yuzida katta-
katta yori
q
lar paydo 
bo‘ladi 
11 
H
alokatli 
2500 –5000 
Yer yuzida katta-katta 
yori
q
lar paydo bo‘ladi 
Buzilmagan imorat 
kamdan-kam 
q
oladi. 
12 
Katta 
h
alokat, 
falokat keltiradigan 
5000 
H
ammayok buzilib, 
imorat-lar butunlay 
vayron bo‘lib ketadi. 
Sonlar ballarni ifodalab, yuqorida sanab o‘tilganlarni namoyon bo‘lishligi darajasini 
belgilab beradi.
Eng kuchsiz zilzila 1 ball hisoblanib, eng kuchli ofatlisi 12 ballga to‘g‘ri keladi. 
Yevropada ham 12 balli shkala qabul qilingan bo‘lib, u ham yuqoridagi shkalaga mos 
keladi. Zilzila kuchi shuningdek seysmik koeffitsent K orkali ham ifoda etilib, u 
seysmik to‘lqinlar tezlanishi (a) ni, og‘irlik kuchining (g) nisbatiga teng. 
K═a/g; (5.3) 
S.V. Medvedev fikricha, zilzila kuchi ko‘p jihatdan seysmik to‘lqinlar tarqalayotgan 
jinsga bog‘liqdir. Zilzilaning turli ballari, tuproqning ma‘lum tebranishiga, yoki 
aksincha, tuproqning tebranish tezlanishi ma‘lum bir ballga to‘g‘ri kelar ekan. Quyidagi 
S.V.Medvedev tomonidan tuzilgan shkalani soddalashtirib keltiramiz, bunda keltirilgan 
ballarga tuproqning ma‘lum tebranish tezlanishi to‘g‘ri keladi. 
5.3 jadval 
Ballar 
Tupro
q
ning tezlanishi, mm/sek
2
1 
- 
2 
- 
3 
- 
4 

100 
5 
100-250 
6 
250-500 
7 
500-2000 
8 
1000-2000 
9 
2000-4000 
10 

4000 
11 
- 
12 
- 

---

65 
Zilzilalarni bino inshootlarga ta‘siri, ularni loyihalash va qurishda hisobga olishni 
taqazo etadi. Hozirda zilzilani oldindan aytish va ehtiyot choralarini ko‘rish maqsadida 
juda keng miqyosda seysmik, muhandislik-geologik, geofizik, tektonik, gidroximiyaviy, 
matematik usullar yordamida ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Ana shu olib 
borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari natijasida SNG hududi uchun ayrim - ayrim seysmik 
mikrorayonlarning xaritalari tuzilgan bo‘lib bu xaritalar orqali, qaysi mintaqalarda 
necha balli zilzila bo‘lishligini aniq bilishingiz mumkin. Seysmik mikrorayonlar 
xaritasi, birinchidan zilzilani vujudga keltiradigan «o‘choq» - gipotsentrning joylashish 
holatini va zilzila sodir bo‘ladigan joy-epitsentrda, silkinishlarning takrorlanish 
xarakterini, intensivligini, joyning muhandis-geologik nuqtai nazardan sharoitlarini, 
tog‘ jinslarini fizik-mexanik xususiyatlarini o‘rganish asosida tuziladi. O‘rta Osiyo 
Respublikalari mintaqalari 6-9 balli zilzilala zonaga kiritiladi. Ma‘lum hududining 
muhandislik-geologik sharoiti hisobiga seysmik aktivlikni oshib ketishini nazarda tutib 
10 ball va undan yuqori ballar belgilanishi mumkin. Yuqori seysmik hududlarga (8-9 
ball) - tog‘li rayonlarda, tog‘ oldi tekisliklari va daralar kiradi. Hamma yuqorida tilga 
olingan respublikalarning past tekisliklarida seysmik kuch 5-6 ballgacha kamayadi.