Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish

9-mavzu: Geoxronologik jadval. Tog‟ jinslarining absolyut va nisbiy yoshi.
 
Yer qobig‘ini uzoq davom etgan geologik taraqqiyoti tarixini oydinlashtirishda tog‘ 
jinslari, ularning yotish shakllari, tarkiblari va ulardagi organik hayotning qoldiqlari 
muhim rolg‘ Ynaydi. Tog‘ jinslarini to‘la o‘rganish orqali, Yer qobig‘ining 
geoxronologik shkalasi ishlab chiqilgan bo‘lib, unda Yer qobig‘ining tarixiy taraqqiyoti 
jarayoni vaqtini va ketma - ketligini geologik yil hisobida ko‘rsatilgan. Yer qobig‘ining 
geoxronologiyasi Yerdagi organik hayot va Yer qobig‘ining ma‘lum bir taraqqiyoti 
bosqichlari davrlari ketma - ketliklar yig‘indisidan tuzilgandir. Geoxronologik bo‘linish 
nisbiy va absolyut bo‘ladi.
Nisbiy geoxronologiya - tog‘ jinsi qatlamlarining eng oldin paydo bo‘lganini aniqlash 
uchun qatlamlardagi o‘simlik va xayvon qoldiqlarini topib, ularning birini ikkinchisiga 
taqqoslab ko‘riladi. Eng oddiy xayvonlar va o‘simliklar qoldigi bor pastki qatlam undan 
yuqorida yotuvchi qatlamga nisbatan keksa hisoblanadi. Qatlamlarning oldin yoki keyin 
hosil bo‘lganligini - stratigrafiya deb ataladi.
Stratigrafiyada petrografikaviy va palentologik uslublar mavjuddir. 
Petrografikaviy usul - Tog‘ jinslarining hosil bo‘lishi strukturasi va ximiyaviy - 
mineralogik tarkibini o‘rganish asos qilib olingan. Bu ko‘rinishlarning o‘xshashligi turli 
hududlardan geologik qirqimlar (qalinliklar) o‘zaro taqqoslab ko‘riladi. Tog‘ jinslarini 
nisbiy yoshini aniqlash eng ishonchli usuli - paleontologik usul bo‘lib, unda qatlamlar 
orasidagi organik hayot qoldiqlari tekshirilib, taqqoslab kuriladi. Yerdagi organik hayot 
ketma - ket va qaytarilmas, oddiydan - murakkablik tomon taraqqiy qilib borgan. Ayrim 
organizmlar guruxi, katta hududlarda lekin qiska geologik muddatda yashashgan. Mana 
shu gurux organizmlar, bir - biridan ancha uzoqda joylashgan tog‘ jinslarini nisbiy 
yoshini aniqlashda asosiy qazilmalar bo‘lib hisoblanadi. Organik qoldiqlarni tekshirish 
natijasida tog‘ jinslari qatlamlarining eng oldin paydo bo‘lganlari va undan keyin hosil 
bo‘lganlari aniqlanadi va geoxronologik jadval tuziladi: 
Yotqiziklar 
Vaqtlar 
Gruppa 
Yer 
Sistema 
Davr 
Bo‘lim 
Epoxa 
Yarus 
Asr 
Yer qobig‘i tarixidagi yotqiziklar va vaqtlar Yerdagi tarixiy voqealarning asosiy 
tabiiy bosqichlarni ketma - ket qamrab oladi. Geoxronologiya jadvaliga kirgan Yeralar, 
davrlar, epoxalar nomi bir joyning, tog‘ axolisi nomi bilan atalgan, yoki tog‘ jinsining 
tarkibiga moslab qo‘yilgan. Masalan; paleozoy Yerasi nomi 1838 yilda, A.S Sedjvik 
tomonidan, mezozoy va kaynozoy Yeralarining nomi 1840 yilda D. Filips tomonidan 
berilgan.
Eng qatta stratigrafik birliklar gruppa va sistemalardir. Sistemalar o‘z navbatida 
bo‘limlarga bo‘linadi (qYi, o‘rta, yuqori), bo‘limlar esa mahalliy nom bilan ataluvchi 

---

53 
yaruslarga bo‘linadi. Masalan; Respublikamizda to‘rtlamchi sistemani geoxronologik va 
stratigrafik bo‘linishi quyidagichadir: QYi to‘rtlamchi - Nanay (Q
1
); o‘rta to‘rtlamchi -
Toshkent (Q
2
); yuqori to‘rtlamchi - ochiqqo‘rikli (golodostepskaya) (Q
3
) va zamonaviy 
- Sirdaryo (Q
4
). Geoxronologik birliklar, stratigrafik yotqiziqlar kabi nomlanadi