Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish

 
8.1. To‟rtlamchi davr yotqiziqlarining genetik klassifikatsiyasi 
To‘rtlamchi davr yotqiziqlari shakllanish sharoiti bo‘yicha quyidagi genetik turlarga 
bo‘linadi; elyuvial‘(elyuviy), delyuvial‘(delyuviy), prolyuvial‘(prolyuviy), allyuvial‘ 
(allyuviy), muzli va eolli. 

---

50 
Elyuvial‘ yotqiziqlar birlamchi, tub jinslarning yemirilish mahsuloti bo‘lib, 
parchalangan joyning o‘zida to‘planadi. Yotqiziqlar turli mexanik tarkib bilan, chag‘irtoshdan 
toki gillargacha bo‘linib, saralanmagan holatda uchraydi. Caqilganlari noto‘g‘ri shaklda, qirrali 
ko‘rinishda bo‘ladi. Elyuvialg‘ yotqiziqlar har-xil tog‘ jinslaridan iborat bo‘lishi mumkin, 
masalan qum, chaqiqtosh, dresva va lyossimon gillar. 
Ularning qalinligi bir necha sm dan 5 va undan ortiq m gacha bo‘lishi mumkin. 
Delyuviy yotqiziqlari yemirilish mahsulotlarini qiyaliklardan yomg‘ir va erigan qor 
suvlari kuchi tag‘sirida oqizilib, to‘planishidan hosil bo‘ladi. Qiyaliklar bo‘ylab shleyf 
ko‘rinishida yotadi. Ularning qalinligi do‘nglik pasaygani sari kamayib boradi, nishablik 
tomon materialni yirikligi bo‘yicha saralanishi kuzatiladi;chaqiqtoshli, dresvalidan toki mayda 
zarralargacha 
Tog‘lik rayonlarda yomg‘ir yog‘ishi, tog‘dagi qor va muzliklarni erishi natijasida hosil 
bo‘lgan o‘zanli vaqtincha oqar suvlar oqimi tog‘ jinslari bo‘laklarini harakatga keltiradi va 
pastga tomon oqizib tusha boshlaydi. Bunday suv oqimlari jilg‘alardan, soylardan chiqib, bir-
birlari bilan qo‘shilishi natijasida katta kuchga ega bo‘lgan yagona oqimni vujudga keltiradi. 
Bu oqim sel bo‘lib, uning suvi tarkibida. 50-60% mayda, yirik, siniq, tog‘ jinslari oqib keladi. 
Mayda zarrachalardan tuzilgan cho‘kindilarni tog‘ yon bag‘riga yoki etaklariga keltirib 
to‘playdi. O‘zanli vaqtincha oqar suv tog‘ yonbag‘rida prolyuvialg‘ yotqiziqlarini to‘playdi. 
Prolyuvialg‘ yotqiziqlar tog‘ etaklarida, ayniqsa , quruq iqlimli o‘lkalarda ko‘p 
uchraydi. Ularning qalinligi 100 m va undan ortiq bo‘lib, shag‘al, gilli tog‘ jinslaridan iborat 
bo‘ladi. 
Allyuvial yotqiziqlar daryoli vodiylarda doimiy oqar suvlarning harakati tufayli yuz 
beradi. Oqar suvlar Yerda to‘plagan material allyuviy yotqiziqlar deyiladi. Allyuviy 
yotqiziqlarning qalinligi 1 mdan 100 m gacha va undan ortiq bo‘lishi mumkin Chirchiq 
daryosining shag‘al yotqizig‘i 100 metr dan ortiq. Allyuviy yotqiziqlarga shag‘al, qum, gilli 
jinslar 
va 
boshqalar 
kiradi. 
Chaqilgan 
materialning 
tarkibi, 
yirikligi 
dumaloqlanganligi,saralanganligi va uning tuzilishi daryolarning rejimlariga,ular havzalaridagi 
tog‘ jinslarining xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Tog‘li daryolar uchun, tekislik daryolarnikiga
qaraganda yirik chaqilgan zarralari ko‘p bo‘lib kamroq saralangandir. 
Tekislikdagi daryolarning allyuviylarida qum-gilli material ko‘proq bo‘lib, ularda aniq 
qatlamlanish va saralanganlik kuzatiladi. Tog‘li va tekislikdagi darg‘yolar uchun umumiylik- 
bu ulardagi chaqilgan materialni yiriklikini oqim bo‘ylab kamayib borishidir. 
Eolli yotqiziqlar shamolning faoliyati tufayli hosil bo‘ladi. Ular uchun xos bo‘lgan 
narsa yaxshi saralanganlikdir. Eol yotqiziqlar asosan qumlar va gilli jinslardan tashkil topgan. 
Muz yotqiqiqlarni hosil bo‘lishi muzliklarni va muzliklarni Yerishidan vujudga kelgan 
suv oqimlari faoliti bilan bog‘liqdir. Muz yotqiziqlari yirikligi va materialning saralanganlik 
darajasi bo‘yicha turlichadir.