Qurilish materiallari, buyumlari va konstruksiyalari texnologiyasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
TAYANCH KONSPEKT 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Kirish 
Texnik va iqtisodiy ko‘rsatkichlari darajasi bo‘yicha beton va temirbeton 
dunyoda  qurilish  buyumlari  ishlab  chiqarish  tizimida  xanuzgacha  asosiy 
konstruksion  material  bo‘lib  qolmoqda.  Noyob  xossalarga  egaligi  sababli 
ularlardan foydalanish sohalari kengayib bormoqda va shu bilan birga ko‘pgina 
xollarda  konstruksiyalar  tayyorlashda  qimmat  bo‘lgan  metallning  ham  o‘rnini 
egallamoqda. 
Beton  va  temirbetondan  foydalanish  qurilish  texnologiyalari  sohasida 
ko‘pgina  yutuqlarga  erishish  va  shu  bilan  birga  chidamli,  pishiq-puhta,  ulkan, 
nodir bino va inshootlarni barpo etish imkonini bermoqda. SHunday ekan ularni 
asrimiz  materiali  desak  yanglishmaymiz.  Bu  borada  oldindan  zo‘riqtirilgan 
temirbetonning  o‘rnini alohida e’tirof etish zarur. 
Oldindan  zo‘riqtirilgan  temirbeton  –  temirbetonning    bir  turi  bo‘lib,  uni 
tayyorlash  jarayonida  yoki  qurilishda  sun’iy  ravishda  konstruksiyaning  butun 
kesimi  yoki  uning  qismida  armaturani  to‘laligicha  yoki  ma’lum  qismini 
taranglashtirish orqali betonda siqilish zo‘riqishini hosil qilinadi.  
Oldindan  zo‘riqtirilgan  temirbetondan  yuqori  mustahkamlikka  ega  va 
mustahkamligi  oshirilgan  armaturadan  samarali  foydalanib,  konstruksiya 
elementlarining  kesimida  darzlar  hosil  bo‘lishga  qarshiligini  oshirish,  darzlarni 
belgilangan  chegarada  ochilishini  ta’minlash,  yuklanishning  ko‘p  marta  ta’sir 
etishiga  duchor  bo‘ladigan  konstruksiyalarning  bikrligini  oshirish  va 
deformatsiyasini  kamaytirish,  konstruksiya  massasini  kamaytirish  va  yuqori 
markaga ega betondan foydalanish evaziga foydalaniladi.  
1886  yili  P.  Djekson  (AQSH)  tayyorlash  vaqtida  armatura  sterjenlari 
beton  qolipga  joylanguncha  qolipga  cho‘zib  o‘rnatib,  beton  mustahkamlikka 
erishgach qo‘yib yuborish orqali tayyorlanadigan gumbazli tom konstruksiyasini 
tayyorlashga  patent  olgan.  1888  yili  V.  Dering  (Germaniya)  armaturani  yuk 
qo‘yilgungacha taranglashtirish usulini taklif etdi. Bu va keyingi XX boshidagi 
takliflar  armaturani  taranglashtirish  darajasining  pastligi  va  kamligi  tufayli 
oldindan  zo‘riqtirishning  ijobiy  samarasini  aniqlash  imkonini  bermaganligi 
tufayli keng qo‘llanilmadi.  
1950  yillar sobiq  Ittifoq  Respublikalarida  va  AQSHda  katta  o‘lchamdagi 
to‘sinli  va  plitali  konstruksiyalar  ishlab  chiqarila  boshlandi.  Hozirgi  vaqtda 
oldindan  zo‘riqtirilgan  temirbeton  mahsulotlari  dunyo  amaliyotida  keng 
ko‘lamda ishlab chiqarilmoqda va ulardan foydalanilmoqda. 
Oldindan 
zo‘riqtirilgan  temirbeton  mahsulotlarining  o‘ziga  xos 
xususiyatlaridan  biri  bu  beton  va  armaturaning  vaqt  bo‘yicha  zo‘riqish 
xolatining  o‘zgarishidir.  Temirbeton  konstruksiyalarini  tayyorlash  va  ulardan 
foydalanish  jarayonida  betonning  kirishishi,  siljishi  va  boshqa  omillar  asosida 
betonning  siqilishdagi  zo‘riqishining  ma’lum  qismi  yo‘qotilishi  kuzatiladi. 
SHuning  uchun  oldindan  zo‘riqtirilgan  konstruksiyani  tayyorlash  vaqtida 
armaturani  taranglashtirish  orqali  hosil  qilinadigan  zo‘riqish  ko‘rsatkichi  - 
zo‘riqishni  yo‘qotilishini  hisobga  olgan  xolda  amalga  oshirilishi  lozim,  lekin 

---

armaturani  taranglashdagi  beriladigan  kuch  armaturaning  taranglashtirishga 
qarshiligining normativ ko‘rsatkichidan katta bo‘lmasligi lozim. 
Oldindan  zo‘riqtirilgan  temirbeton  buyumlari  yig‘ma,  yig‘ma-monolit  va 
monolit  bo‘lishi  mumkin.  Oldindan  zo‘riqtirilgan  yig‘ma  temirbeton 
buyumlarini tayyorlash uchun taranglashtiriluvchi armaturaning turi, sinfi, uning 
diametri  va  ankerlarning  mavjudligiga  (yuqori  mustahkam  silliq  simlar)  qarab 
V15-V30  dan  past  bo‘lmagan  og‘ir,  mayda  to‘ldirgichli  va  engil  betonlardan 
foydalanish mumkin. 
YUqori  mustahkamlikka  ega  betonlardan  samarali  foydalanish  beton 
xajmini  kamaytirish  hisobiga  konstruksiyaning  massasini,  konstruksiya  kesim 
yuzasini  o‘zgartirmasdan  ishlab  chiqarilganda  esa  po‘lat  armatura  sarfini 
kamaytirish imkonini beradi. 
YUqori  mustahkamlikka  ega  betondan  tayyorlangan  yig‘ma-monolit 
konstruksiyalarda asosiy yuk ko‘tarishni armaturalangan oldindan zo‘riqtirilgan 
to‘sinlar,  plitalar  va  boshqalar  ko‘rinishidagi  elementlar  bajaradilar.  Monolit 
beton uchun mustahkamligi pastroq bo‘lgan betondan foydalanish mumkin.