|
Qurbonova M. “Matn tilshunosligi” - Toshkent. “Universitet” nashriyoti - 2014
KBK 81.2 o‘zb
Mazkur o‘quv qo‘Ilanmada matn kategoriyasining o ‘rganiIishi, matn va
kommunikatsiya, matn va uning tiplari, matn va uning qismlarini bogMovchi
vositalar, nutq uslubi va uning ko'rinishlari, badiiy matnning fonetik-fonologik,
leksik-grammatik xususiyatlari, badiiy matnni tadqiq etish tamoyillari va usullari
haqida so‘z yuritiladi.
Qo‘llanma magistrantlar, katta ilmiy xodim-izlanuvchilar, mustaqil
tadqiqotchilar hamda keng kitobxonalarga mo‘ljallangan.
Mas’ul muharrir:
R.Sayfullayeva- filologiya fanlari doktori, professor
Taqrizchilar:
A.Rafiyev - filologiya fanlari nomzodi, dotsent
M.Saparniyazova - filologiya fanlari nomzodi, dotsent
5A 120102- Lingvistika ( 0 ‘zbek tili) mutaxassisligi magistr talabalari
uchun o‘quv qo‘llanma
0 ‘zbekiston Milliy universiteti kengashi tomonidan nashrga tavsiya
etilgan (2013-yil 24-aprel, bayonnoma № 12)
0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’limi vazirligining 2
yil 20-avgustdagi 312-sonli buyrug’iga asosan o‘quv qoMlanma sifa
tasdiqlangan va nashr etishga ruxsat berilgan.
ISBN -978-9943-305-99-1
“MATN TILSHUNOSLIGI” FANINING
0 ‘RGANISH OB’YEKTI VA MAQSAD-VAZIFALARI
“Matn tilshunosligi” fanining o'rganish ob’yekti matn hodisasi
bo‘lib, u gapdan ko‘ra yirik hajmli aloqa vositasi, nutqiy faoliyat
mahsuli, muayyan qonuniyatlar asosida shakllangan nutq ko‘rinishidir.
Ayrim mutaxassislar bittagina gap ham minimal matn tushunchasiga
teng kelishi mumkin degan fikrni ilgari surishgan. Tilshunos
N.Tumiyozov «matn bir so‘z bilan, bir necha so‘z bilan, bir necha gap
bilan, bir necha abzas bilan va bir necha bob bilan ifodalanishi ham
mumkin»1 ligini aytadi. Lekin olim shuni ham ta’kidlaydiki, «matn
lingvistikasi muammolarini bir so‘zli, birikma yoki biror sodda gap
bilan ifodalangan matnlar asosida o'rganish maqsadga mUvofiq emas.
Chunki bunday matnlarga tayanib, til sistemasi unsurlarining nutqqa
ko‘chirilishiga oid masalalar tavsifmi mukammal holatda berib
boMmaydi».
Ushbu o‘quv qo‘llanmada magistrlarhi matn tilshunoligi fanining
maqsad va vazifalari bilan tanishtirish, ularga fanning asosiy
tushunchalari, muammolari haqida ma’lumot berish maqsad qilib
olingan. Oquv qo‘llanmada quyidagi masalalarga to'xtalinadi:
- matn lingvistikasi fanining paydo bo‘lishi,
dunyo
tilshunosligida matn kategoriyasining o'rganilishi,
shakllanish
bosqichlari, jahon tilshunosligida (I.R.Galperin, K.ICojevnikova,
Ye.A.Referovskaya,
G.Ya.Solganik,
V.G.Gak,
M.V.Lyapon.,
O.I.Moskalskaya, A.A.Metsler, O.L.Kamenskaya va boshqalaming
tadqiqotlari) va o‘zbek tilshunosligida matn lingvistikasi fanining
paydo bo‘lishi (N.M.Tumiyozov, A.Mamajonov, E.Qilichevlaming bu
boradagi
qarashlari.
S.Boymirzayeva,
M.Yo‘ldoshevlaming
tadqiqotlari);
- matn va uning til sistemasidagi o‘mi, fanlaming sistemaviy
tabiati,
tilshunoslikning
fanlar
sistemasidagi
o‘mi,
tilning
sistemalardan tashkil topganligi masalasi, matn va uning tarkibiy
qismlari
(fonema-leksema-morfema-gap-matn
ierarxiyasi)ning
sistemaviy tabiatini ochib berish;
- matnning eng asosiy kommunikativ birlik sifatidagi ahamiyati,
matn va uning maqomini belgilash muammosi, matnning yondosh
' Турнивзов H. Мата лингвисгикаси.-Самарканд, СамДЧТИ, 2004,21-бет.
3
hodisalarga munosabati, matnning til va nutq dixotomiyasidagi o‘mini
belgilash, matnga sof nutqiy birlik sifatida yondashish, matnning til
va nutq birligi sifatidagi maqomi, bunday
farazning
falsafiy-
metodologik asoslarini o‘rganish,
- matn va kommunikatsiya munosabati, kommunikatsiya va
uning vositalari, nutqiy akt, kornmunikant tushunchalari, shuningdek,
matn va uning tarkibiy qismlari, matn birliklari, gap, qo‘shma gap,
murakkab tuzilmali gaplar, supersintaktik birliklar, period, abzas
tushunchalari, ulaming o‘zaro munosabati, so‘z, gap va matn, matn
birliklarining semantik-grammatik jihatlari haqida ma’lumot berish;
- matn tarkibiy qismini
bogMovchi vositalar, teng va
ergashtiruvchi bog‘lovchilar, yuklamalar, nisbiy so‘zlar, fe‘l shakllari,
makon va zamon ifodalovchi so‘zlar, matn komponentlariaro semantik
va grammatik munosabatlar, ichki sintagmatik munosabatlar(matn
birliklarining semantik-grammatik munosabati), tashqi sintagmatik
munosabatlar(matn birliklarining boshqa birliklar bilan munosabati),
matnda mantiqiy izchillik, uning saqlanishi, buzilishi, ataylab
o‘zgartirilishi. matnda modallikning ifodalanishi, paradigmatik va
sintagmatik
munosabatlarda estetik qarashlaming ifodalanishi
masalalarini o‘rganish;
- matn va uning tipologik tasnifl: og‘zaki matn, yozma matn,
minimal matn, maksimal matn, mikromatn, makromatn turg‘un
strukturali matnlar (ma’lumotnoma, dalolatnoma, annotatsiya, patent)
va erkin strukturali matn hikoya, muhokama matn, ilmiy matn (tezis,
maqola, ma’ruza, taqrizlar), badiiy matn (nasriy va nazmiy asarlar),
rasmiy
matn
(ma’lumotnoma,
qaror,
buyruq,
tavsifhoma,
tavsiyanomalar), ommabop matn, hikoya mazmunli matn, tasviriy
matn, izoh mazmunli matn, didaktik matn, xabar-darak mazmunli
matn, so‘roq mazmunli matn, buyruq-istak mazmunli matn, hissiy
ifoda mazmunli matnlar va ulaming o‘ziga xos xususiyatlarini
yoritish;
- matn va uslub munosabati, matnning
funksional tasnifi
masalasi, jonli so‘zlashuv uslubiga munosabat, jonli so‘zlashuv va
adabiy til “zidligi”, aloqasi; adabiy nutq uslublari: rasmiy uslub, ilmiy
uslub, publisistik uslub, uning zamon bilan bog'liqligi, hoziijavobligi,
makon bilan aloqadorligi, o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish;
- o‘zbek tilining badiiy tasvir vositalari: troplar (ko'chim):
metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik kabilar; sintaktik
4
figuralar: takror, ellipsis, inversiya, gradatsiya, ko‘p bog5lovchililik,
bog‘lovchisizlik, uyushiqlik va b. haqida ma’lumot berish;
- matn va uning lingvistik tahlili, badiiy matnning lingvistik
tahlili(fonetik tahlil, leksik-semantik tahlil, morfologik tahlil, sintaktik
tahlil), badiiy matnning lingvistik mikroskopik tahlili(fonetik salh,
leksik-semantik sath, morfologik sath, sintaktik sath) ni sharhlash;
- badiiy matnning lingvopoetik tahlili, badiiy matnni tahlil qilish
tamoyillari(shakl va mazmun birligi tamoyili, makon va zamon birligi
tamoyili, xususiylikdan umumiylikka o‘tish tamoyili); badiiy matnni
tahlil qilish usullari(lisoniy tabdil usuli, matn variantlarini qiyoslash
usuli, lug‘atlarga asoslanish usuli, lisoniy birliklar indeksini tuzish
usuli) haqida ma’lumot berish.
MATN TILSHUNOSLIGI FANINING SHAKLLANISHI
T a y a n c h tu sh u n ch b l& rim a tn sh u n o slik, dixotomiya, og'zaki
Do'stlaringiz bilan baham: |
