Quramalı pikirlerge tiykarlanǵan sillogistlik juwmaq shıǵarıw, onıń túrleri

Biykarlay-maqullawshı modusta kishi tiykar (posılka) dizyunktlardıń birewin biykarlaydı. Al juwmaq dizyunkttıń qalǵanın maqullaydı. Bul jerde bizler bir oyımızdı biykarlay otırıp, basqasın maqullaymız, yaǵnıy kishi tiykarda úlken tiykarda kórsetilgen belgilerdiń birewinen basqasınıń subyektke tiyisliligi biykarlanadı, al juwmaqta bolsa berilgen predikattıń subyektke tiyisli ekenligi maqullanadı. Berilgen modustıń formulası:
S yaki P, yaki P, yaki P boladı.
S P da, P de emes.
Sol sebepli S P boladı.
Mısalı, Bul kitap ya Baltabaevtıi, ya Jalǵasbaevtıki, ya Sársenbaevtiki
Bul kitap Jalǵasbaevtıki de, Sársenbaevtiki de emes.
Sol sebepli, bul kitap Baltabaevtıki.
Bóliwshi keskin oy juwmaǵınıń mısalı retinde tómendegi pikirlerdi keltirip ótiwge boladı.
Jınayat háreket yamasa háreketsizlik jolı menen júz beriwi múmkin. Bul jınayat háreket jolı menen júz bermegen. Sol sebepli, bul jınayat háreketsizlik jolı menen júz bergen. Bólistiriwshi keskin oy juwmaǵınıń sxeması tómendegidey boladı: A yamasa B
A
B emes.
Simvolikalıq jazılıwı: p q, p
q emes
Bóliwshi keskin sillogimzde juwmaq shın bolıwı ushın tómendegi qaǵıydalarǵa boysınıw zárúr boladı:
1. Úlken tiykarda múmkin bolǵan barlıq predikatlardıń beriliwi shárt.
2. Bóliw aǵzaları (predikatlar) bir birin biykarlawı tiyis, yaǵnıy úlken tiykar qatań bóliwshi pikir bolıwı tiyis.
Shártli bóliwshi oy juwmaǵı dep tiykarlardıń biri shártli, al basqası-bóliwshi pikir bolǵan oy juwmaǵına aytamız. Bunday oy juwmaǵı lemmatikalıq (grek. tikkeley mánisi «boljaw» degendi ańlatadı) oy juwmaǵı dep te ataladı. Bóliwshi pikir eki, úsh hám onnan da kóp alternativalarǵa iye bolıwına baylanıslı lemmatikalıq oy juwmaǵı dilemma (eki alternativa), trilemma (úsh alternativa), tetralemma (tórt alternativa) h.t.basqalarǵa bólinedi. Mısalı:
Eger siyasiy teoriyalar progressivlik bolsa, onda olar jámiyettiń rawajlanıwına múmkinshilik tuwǵızadı.
Eger siyasiy teoriyalar reakciyashıl bolsa, onda olar jámiyettiń rawajlanıwına tosqınlıq jasaydı.
Biraq siyasiy teoriyalar progressivlik te, reakciyashıl da bolıwı múmkin.
Sol sebepli, siyasiy teoriyalar yaki jámiyettiń rawajlanıwına múmkinshilik tuwǵızadı, yaki oǵan tosqınlıq jasaydı.
Dilemmalardıń hár qıylı túrleri boladı. Olar konstruktivlik (dóretiwshi) hám destruktivlik (buzıwshı) bolıp, al óz gezeginde olardıń hár qaysısı ápiwayı hám quramalı dilemmalarǵa bólinedi. Olarǵa mısallar keltirip óteyik. Ápiwayı konstruktivlik dilemmaǵa mısal retinde Sokrattıń tómendegi pikirin alıp qarawǵa boladı.
Eger ólim − bolmıs emeske ótiw bolsa, onda ol jaqsılıq..
Eger ólim − basqa dúnyaǵa ótiw bolsa, onda ol jaqsılıq.
Ólim − bolmıs emeske yamasa basqa dúnyaǵa ótiw.
Ólim − jaqsılıq.
Quramalı destruktivlik dilemmaǵa mısal retinde tómendegi oy juwmaǵın alıp qarawǵa boladı.
Eger filosof dualist bolsa, onda ol materialist bolmaydı.
Eger filosof dialektik bolsa, onda ol metafizik bolmaydı.
Ol materialist yamasa metafizik.
Sol sebepli, ol dualist te yaki dialektik te emes.
Bul oy juwmaqlarınıń sxemaları hám simvolikalıq jazılıwları tómendegishe boladı:
Eger a, onda c; eger b, onda c
a yamasa b
c


(pr)(qr), pq
r

eger a, onda b; eger c, onda d
b emes, d emes
a emes hám c emes

(pq) (rs),qs

p r