Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

Hf-
^ *l&-* _//<-<_
\ ^> _A °C^ '"'* f
&'c^ _; J&'U 1 <&>UY*° / ^xzi^ciircotj( bi z
Da
*&*/? O^r

1. 
   ' csjjtf
   

*
(f&)(r£y.
iJtr—'f'G dan *JiU ^/ditrjj ^{7 gacha}

• 
  —
  

/4
c/'W

Qozoq musiqachilari. Baksi qo‘shiqchi qo‘shiqchi.
Tuklar. 1862 yil
Jir Idige 14-asrning oxiriga toʻgʻri keladi, [lekin] 15-asr boshlarida tuzilgan boʻlishi kerak. Buni hozir tilda mavjud bo‘lmagan ko‘plab ­qadimiy so‘z va iboralar tasdiqlaydi; Shunisi e'tiborga loyiqki, butun rapsodiyada birorta ham forscha yoki arabcha so'z yo'q, hozir esa
Muhammad dinining tarqalishi bilan ­bu tillardagi so'zlar oddiy odamlar o'rtasidagi oddiy suhbatda ham qo'llanila boshlandi.
Dashtda bo‘lganimning so‘nggi paytlarida jirlar ­she’riyatning eskirgan shakli sifatida e’zozlanardi. Jirlarning shakli, xuddi qo'bizning o'zi kabi, endi faqat baksi mulki bo'lib qoldi [ya'ni. e.. bashorat qiluvchilar]. Ular haligacha oyatlarning bu shaklini saqlab, jinlarni sehrlashda foydalanadilar. Mashhur improvizatsiyachi xonanda Janak ⁶ vafoti bilan djirning shakli va qobizdan foydalanish modadan chiqib ketganini tasdiqlovchi deyish mumkin ­; u hozir Qarqarali tumani tarkibiga kiruvchi Qambarning Qora-keseklik bo‘limi edi.
Garchi hozir mavjud bo'lgan qo'shiqchilar uning ohangidan foydalanishsa va improvizatsiyalarini so'zma-so'z takrorlashsa ham, hamrohlik ­uchun eng ko'p balalayka [ya'ni. e. dombra] haqida ikki torli.
Qo‘biz ikki torli altaning bir turi bo‘lib, torlari otning junidan yasalib, kamon bilan chalinadi. Qo‘bizning ­torli cholg‘u asboblarimizdan farqi shundaki, uning ustki ovoz borti yo‘q*, kuzov dumaloq shaklga ega, tutqichi shunchalik cho‘zilganki, unga jetlarni bosib bo‘lmaydi, lekin ­garmonika bilan turli ohanglar olinadi. Umuman olganda, bu juda qiyin va yoqimli asbob, garchi u unchalik baland emas.
Balalayka va eng yangi qo'shiqlar hozirda to'liq jir va qo'mizgacha saqlanib qolgan. Hozir Cho‘lda quyidagi she’r shakllari mavjud:

1. 
   Jir, bu men tomonidan etarlicha tushuntirilgan.
   
2. 
   Jilav - qabr qo'shig'i. Odatda ­ayollar tomonidan ixtiro qilinadi va ko'pincha improvizatsiya qilinadi. Amaldagi o'lcham ­jira bilan bir xil. O‘rta O‘rdadagi barcha taniqli jilovlar orasida eng ta’sirchan va mashhurlari quyidagilardir: xonsha Ayxonim Valiyeva ⁷ ning ­to‘ng‘ich o‘g‘li Mamekening 1833-yilda chechakdan vafot etgani haqidagi yig‘isi va jilov. 14 yoshida ­⁸ .
   
3. 
   K va m ⁹ - to'ylarda qo'llaniladigan, ­yoshlar va qizlar o'rtasidagi savol-javoblardan iborat qo'shiqlar ­; ular to‘rt misradan iborat bo‘lib, birinchi ikki misra to‘rtinchi misra bilan qofiyalanadi. Bu qo'shiqlarda ba'zan topishmoqlar, epigrammalar va nihoyat, istehzoli suiiste'mollar mavjud bo'lib, ifodalarning eng umidsiz kinizmiga etadi.
   
4. 
   Kara-,y zig'ir ¹⁰¹ - oddiy qo'shiq, u har bir alohida fikrni o'z ichiga olgan to'rt qatordan iborat. Bu qo'shiqlar ko'proq ovoz uchun aytiladi. Ko'pincha quatrain hech qanday ma'noga ega emas.
   
5. 
   Uhlen ¹¹ . Bu shakl hozirda barcha so'nggi ­shoirlar tomonidan improvizatsiya va she'rlar uchun ishlatiladi va ko'pincha qo'shiqchilar O'rinbay ¹² (Karaul urug'i ­, Ateke-Jivir filiali) va ko'r xonanda Chodje ¹³ (Atygay urug'i, Jana-Qirg'iz bo'limi ) tomonidan qo'llaniladi. ), ­Abulxayr Gabbosov emas, balki doimiy sulton qoshida. Ushbu qo'shiqlarning mavzusi ko'pincha diniy rivoyatdir. Ular hozirda ­“Seit Batala Xo‘ja ^{14 ” qahramonliklarini} , Yusup va Zyuleyka muhabbatini, Ibrohim hayotini va hokazolarni kuylaydilar — bu hikoyalarning barchasi g‘oyalar aqidaparastligi va tasvirning ulkanligi tufayli nihoyatda zerikarli.
   

Xonandalar improvizatsiya uchun ulen shaklini ham eng qulayi sifatida qo'llashadi, go'yo ular hozir ko'proq ­o'rganib qolgan. Mashhur “Kuzu-Kurpech va Bayan-Sulu” she’rini menga mashhur Janak ulena shaklida aytib berdi.
Qo'shiq (ulen) Qirg'iz cho'lida bundan 50 yil oldin, Cho'l Tobolsk ­va Qozon tatarlari uchun ochiq bo'lganida qo'llanila boshlandi. Ilgari qochoqlar va tatar ­qirg‘izlarining tub aholisi Xitoy, Buxoro va Toshkentda qo‘y kabi sotilgan ­bo‘lsa, Muhammad dini qaror topgach, tatarlar cho‘lda daxlsiz fikr va din shahidlariga aylandi. Tatar she’riyatining shakllari ­qirg‘iz qahramon jirrasining tovush va fikr uyg‘unligiga to‘la ibtidoiy shakliga nisbatan ustunlik qila boshladi.
Ulen (qo'shiq) to'rt misradan iborat: birinchi ikkitasi va ­to'rtinchisi bo'g'inli, bir qofiya bilan tugaydi, ­uchinchisi qofiyalanmaydi. Masalan, arabcha o‘lchov Sharq she’riyatining barcha metrlariga qulay tarzda qo‘llanilmasligini ­isbotlash uchun sharqshunoslarimiz uchun Kuzu-Kurpechning dastlabki to‘rt misrasini taqdim etaman .­
i_i j I I
jrSC] ^Lxjj I j 1 ~j L>!j I