Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

Levixin A. I. Tavsif ..., p. 42. Aleksey Iraklievich Lyovshin (1799-1879) - rus olimi va davlat arbobi, Rossiya geografiya jamiyati asoschilaridan biri.

²ⁱ Qozon xonligi - Oʻrta ­Volgaboʻyida (1436-1552) Oltin Oʻrdaning yemirilishi natijasida tashkil topgan, markazi Qozon shahrida joylashgan feodal davlat. U 1236 yilda tatar-mo'g'ullar tomonidan bosib olingan Volga-Kama Bolgariya hududini egallagan. 1445 yilda Oltin O'rda xonining o'g'li Ulu-Muhammed Maxmutek ­Qozonda o'zini o'rnatib, mustaqil Qozon xonligining mavjudligiga asos soldi . ­Qrim xonligi - 15-asr boshlarida vujudga kelgan Qrim yarim oroli, Kuban viloyati, Azov va Shimoliy Qora dengiz dashtlari hududida feodal davlat . ­Oltin O'rdaning qulashi natijasida. U 1783-yilgacha mavjud boʻlgan. Astraxan xonligi — feodal davlat boʻlib, 15-asr oxirida Volga boʻyida, shuningdek, Oltin Oʻrda yakuniy qulagandan keyin tashkil topgan.

17. 
    To'g'ri Saraychiq yoki Saraychuk daryo bo'yidagi shahar. 13-asr - 17-asr boshlarida mavjud bo'lgan Yaike (Ura le). ­Uning xarobalari Guryev shahridan 18 km balandlikda joylashgan. XIV asrdagi arab sayohatchisining tavsifiga ko'ra. Ibn Battutiyning soʻzlariga koʻra, Saraichik ­turli mamlakatlardan kelgan savdogarlarni oʻziga tortgan muhim hunarmandchilik va savdo shahri boʻlgan. ­Mo'g'ul-ulus (Mo'g'uliston)—■ eslatmaga qarang. 10-moddaga. “Anʼana va rivoyatlar...” Seyxun — Sirdaryoning qadimiy nomi boʻlib, oʻrta asrlarda arab va fors geograflari orasida uchraydi.
    

26. 
    Temurlanning Toʻxtamishga qarshi yurishi 1391 yilda boʻlib oʻtdi.
    
27. 
    Rivoyatlarga ko‘ra, Alash farzandlari (Ch.Valixonov bo‘yicha – Alach yoki Alachaxon) hammasi qozoqlardir, lekin muallif, shekilli, bu so‘zlarni tom ma’noda tushungan.
    
28. 
    Okolski S. Orbis Polonus. T. 3. Krakov, 1643, b. 318. Saymon Okolskiy (1580-1653) — polshalik tarixchi va diniy yetakchi, oʻrta asr Sharqiy Yevropa tarixiga oid qator asarlar muallifi.
    
29. 
    Predislav (Przhetslav) Lankoronskiy (vaf . 1531) - polshalik graf, Zaporijya kazaklarining getmanı.
    
30. 
    K aramzin N.M. Rossiya davlati tarixiga oid eslatmalar. T. 5. Sankt-Peterburg, 1852, b. 296, eslatma. 411.
    
31. 
    Shayboniyadaning toʻliq tavsifi uchun eslatmaga qarang. 21-modda. “ Qozoq xalq she’riyatining shakllari haqida”.­
    
32. 
    Chete (Jete) - qarang. Eslatma 10-moddaga. "An'analar va afsonalar ..."
    

3. 
   Ablayxon (17H -1781) — Oʻrta Juzning qozoq xoni, Oʻrta Osiyoning hozirgi zamondagi eng nufuzli davlat arboblaridan biri. Ayniqsa , jung‘orlarga qarshi kurashda yaqqol namoyon bo‘lgan tashkilotchilik qobiliyati tufayli u qozoqlar orasida katta nufuzga ega bo‘ldi. ­1740 yilda u Rossiya fuqaroligini qabul qildi. Manbalar Ablayni uzoqni ko'ra oladigan siyosatchi sifatida tavsiflaydi , uning faoliyati ob'ektiv ­ravishda markazlashgan va mustaqil qozoq davlatini yaratishga qaratilgan . ­1771-yilda Oʻrta Juz xoni etib saylandi va 1778-yilda Rossiya hukumati tomonidan rasman shu unvonga tasdiqlandi. Qarang: Apollova N. G. 18-19-asr boshlarida Qozogʻistonning Rossiya bilan iqtisodiy va siyosiy munosabatlari. M., 1960; Havza V. Ya. 16—18-asrlarda Rossiya va qozoq xonliklari. A.-A., 1971; Kuznetsov ­V.S. O'rta Osiyo chegaralaridagi Qing imperiyasi, 18-asrning ikkinchi yarmi - 19-asrning birinchi yarmi. Novosibirsk, 1983. Shuningdek, eslatmaga qarang. 69-modda. "Oltishar davlati haqida ..."
   

34. 
    Semirod avlodi (zhetyru) - Yosh juzning etti qabilasining birlashmasi.
    
35. 
    Kendzhe (kenzhe) - kenja avlod, kenja o'g'il, odat qonuniga ko'ra otasining xonadoniga merosxo'r.
    
36. 
    Eslatmaga qarang. 2-moddaga. "An'analar va afsonalar ..."
    
37. 
    Aks holda Kobadian. Hozir Kabodiyon — Tojikiston SSRdagi shahar, daryo vodiysida. Kofirnigan.
    
38. 
    Katta chizma kitobi (yoki katta chizma kitobi) 1627 yilda tuzilgan 17-asrdagi Rossiya xaritasi uchun tushuntirish matnidir. Unda ­Rossiya davlatining yoʻqolgan xaritasining batafsil tavsifi, shu jumladan ­barcha xaritalar mavjud. undagi yozuvlar va tasviriy materiallar, shuning uchun qimmatli tarixiy manba hisoblanadi. Qarang: D. I. Tillar. Katta chizma kitobi ­yoki Rossiya davlatining qadimiy xaritasi, turkumda yangilangan va 1627 yil kitobiga kiritilgan. Sankt-Peterburg, 1838 yil; Katta ­Iblis uchun kitob. Chop etish va tahrirlashga tayyorgarlik. K.N. Serbina. M. - JI., 1950 yil.
    
39. 
    Jerar Fridrix Miller (1705-1783) - mashhur tarixchi va ­Sibir tadqiqotchisi, Sankt-Peterburg Fanlar akademiyasining a'zosi (1731 yildan), Sibir va Qozog'iston xalqlarining geografiyasi, tarixi va etnografiyasiga oid ko'plab asarlar muallifi. Shuningdek, eslatmaga qarang. 67-modda. "Jungariya haqidagi ocherklar".
    

⁴⁰ Aley-Murza Nogayskiy Kuchumning o'g'illaridan biri (pastga qarang, tsrimech. 41).

41. 
    K u ch u m aslida Sibir xonligining oxirgi xonidir. U 1585-yilda oʻz qoʻshini bilan boʻlgan jangda halok boʻlgan Yermak kazak otryadiga qarshi kurashgan.1598-yilda gubernator A.Voykovdan yengilib, Noʻgʻay Oʻrdasiga qochib ketgan va tez orada oʻldirilgan.
    

⁴¹² Ch.Valixonov bu fe’llarni sanab o‘tmaydi. Ular bosmak “qochmoq, qochmoq” ( matnda tilga olingan busu = bosu bilan bir ildizdan) va urkmek “qoʻrquvdan, xavotirdan qochmoq” boʻlishi mumkin.

43. 
    ega bo'lgan Qodir-Ali Jaloiriyning tarixiy asari haqida bormoqda ­(quyida, ­49 va 58 eslatmalarga qarang) va aslida uni 17-asrgacha davom ettiradi. Qarang: ­Qozoq SSR tarixi. T. 2, p. 378-379.
    
44. 
    Eslatmaga qarang. 11-modda. "Oltishar davlati haqida ..."
    

⁴⁴ a A. A. Sotnikov (vaf. 1845) — Sibir qirgʻizlari chegara boshqarmasining maxsus topshiriqlar boʻyicha mansabdori; U Qozon ­universitetining Sharq fakultetida tahsil olgan, turkiy tillarni yaxshi bilgan. 40-yillarning boshlarida ­u qozoq xalqining huquqiy va nasl-nasab an’analarini to‘plash bilan birga, vaqti-vaqti bilan dashtga sayohat qilgan, Valixonov qishlog‘iga tez-tez tashrif buyurgan.

43. 
    (Ahmad) va Samet (Samad) - Qodir-Ali Ja ­Lairiyning yozishicha, 14-asrning ikkinchi yarmida Temur tomonidan qatl etilgan birinchi qozoq xonlari.
    
44. 
    va x (arab.; pl. shayxdan) — musulmon diniy ­ustozlari, maʼnaviy jamoalar yetakchilari.
    
45. 
    Piter Simon Pallas (1741-1811), tabiatshunos, Sankt-Peterburg Fanlar akademiyasining akademigi. 1768-1774 yillarda. Fanlar akademiyasining ekspeditsiyasini boshqargan , uning natijalari ­1773-1788 yillarda nashr etilgan "Rossiya davlatining turli viloyatlari bo'ylab sayohat" uch jildlik kitobida nashr etilgan.­
    
46. 
    Eslatmaga qarang. 38-modda. "Sayohat kundaligi..."
    
47. 
    Havola noto'g'ri. Qarang: [Jaloiri]. Annallar to'plami. Qozon, 1854, s. 170 (turkiy matn) (Sharq tarixchilari kutubxonasi, prof. I. N. Berezin nashriyoti. 2/2).
    
48. 
    Jirenshe -Sheshen - afsonaviy ­donishmand, mutafakkir, didaktik so'zlar muallifi. Qozoq tarixiy taomida u xalq himoyachisi sifatida tasvirlangan.
    

• 
  ⁵¹ Ssanang Ssetsen. Geschichte der Ost-Mongolen und ihres Fiirstenhauses. Hrsg. fon Isaak Jeykob Shmidt. SPb., 1829. Shuningdek, eslatmaga qarang. 55 -modda. " ­G'arbiy chekka uchun ..."
  

52. 
    Qarang: Karamzin N. M. Tarixga oid eslatmalar ..., p. 51, eslatma. 87.
    
53. 
    Kulpa (Kulna) - ichki tartibsizliklar davridagi Oltin O'rda xonlaridan biri ­(1359-1360).
    
54. 
    X va dir (Xizr yoki Xizr) - 1359-1361 yillarda Oltin O'rda xoni .
    
55. 
    Yuqoriga qarang, eslatma. sakkiz.
    
56. 
    Bu XIV asr oxiridagi nemis sayohatchisining ishiga ishora qiladi -
    

15-asrning birinchi yarmi Iogan Shiltberger "Reisen des Johannes Schiltberger aus Miinchen in Europe, Asia und Africa von 1394 bis 1427" (Miinchen, 1859). Ushbu muallifning Ch.Valixonov keltirgan ma'lumotlari kitobdan olingan: Karamzin N. M. Tarixga eslatmalar ..., s. 136-138. Eslatma 215.

52. 
    Eslatmaga qarang. 30-modda. " Sayohat kundaligi ..."
    
53. 
    Fazlallah Rashididdin ( 1247-1318 ) — Eron Hulogiylar xonlari saroyida davlat arbobi ­, tabib va tarixchi. 710/1311-yillarda u “Solnomalar toʻplami”ni tuzdi ­, uning birinchi jildida ­moʻgʻullar tarixi batafsil bayon etilgan (yuqoriga qarang, 16-izoh). Bu asar Alaaddin Ota-Malik Juveyniyning (vafoti 1283 yil) “Jahon jangchisi uchun tarixi” asari bilan birga 13-asr Oʻrta Osiyo tarixiga oid asosiy manba hisoblanadi.­
    

99. 
    Ilxoniy — Xulaguiylar sulolasidan boʻlgan Erondagi moʻgʻul hukmdorlarining unvoni (yuqoriga qarang, 19-izoh).
    

60. 
    Shayboniyada, p. 164.
    
61. 
    O'sha yerda, p. 100.
    

® ¹Uraz - Muhammad (1610 yilda o'ldirilgan) - Sulton Ondanning o'g'li, ­Xon Tevekkelning jiyani (quyida, 64-bandga qarang); rus yilnomalarida u "kazak qo'shinining shahzodasi" deb ataladi. 1588 yilda gubernator Danila Chulkov tomonidan asirga olinadi va Moskvaga jo'natiladi va u erda uzoq vaqt omonat (garovda) sifatida yashaydi. 1600 yilda Boris Godunov Qosimov shahrining hukmdori etib tayinlandi. 1608 yilda u Soxta Dmitriy II ga qo'shildi, ammo xiyonatda gumon qilinib, xoinlik bilan ­o'ldirildi. U haqida qarang: Velyaminov-Zernov V.V. Qosimov ­Tsars va Tsarevichlar haqidagi tadqiqotlar. Kitob. 2. Sankt-Peterburg, 1864, s. 398; Miller G.F. Sibir tarixi. T. 1, p. 274-276, 495-496; Grekov B. D., Yakubovskiy A. Yu. Oltin O'rda va uning qulashi, b. 416-417.

63. 
    XV-XVI asrlarda. Qozoqlarni o‘zbek yoki o‘zbek-kazak deb ham atashgan.
    
64. 
    Ikki qozoq xoni bir xil nom bilan Tavakkul-Muhammad (qozoqcha Tevekkel yoki Tauke) bilan mashhur. Zamonaviy ilm-fanda ­chalkashmaslik uchun ulardan birini (16-asr oxirida hukmronlik qilgan) Tevekkel, ikkinchisini (17-asr oxiri - 18-asr boshlari) Tauke deb atash odatiy holdir.
    
65. 
    Eslatmaga qarang. 39-modda. "Sayohat kundaligi..."
    
66. 
    Xo-Urlyuk — Qalmoq shahzodasi (vaf. 1644). XVII asrning 30-yillarida. bir qancha boshqa torgut va derbet feodallari bilan birga nogaylarni siqib ­chiqarib, qisman boʻysundirib, avval Tyumen viloyatiga, soʻngra Volgaga koʻchib oʻtgan ­. U kabardiyaliklar va cherkeslarga qilingan hujum paytida vafot etgan.
    

Jungriya haqidagi esselar
Chop etilgan: CNE. T. 3, p. 325-354. Ruxsat etilgan nusxasi saqlanadi: TsGALI, f. 118, kuni. 1, № 374, l. 61-71. Avval nashr ostida nashr etilgan. A. I. Beketova ZIRGOda (1861, 1-kitob, 184-200-betlar; 2-kitob, 35-58-betlar).

3. 
   Qadimgi Oʻrta Osiyoning madaniy markazlari (Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkent) kutubxonalari bugungi kungacha qisman saqlanib qolgan va ­shaxsiy fondlardan yangi xaridlar bilan toʻldirilgan. Bizgacha yetib kelgan asosiy qo‘lyozma xazinalar ­hozir Toshkentda jamlangan bo‘lib, sharq qo‘lyozmalarining eng yaxshi mutaxassislari tomonidan ilmiy jihatdan tavsiflangan (qarang: O‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasi Sharq qo‘lyozmalari to‘plami. 1-10-jildlar tahriri. A. A. Semenov. Tosh., 1952-1975). Samarqanddagi mashhur rasadxona XV asrning birinchi yarmida tashkil etilgan . ­atoqli oʻzbek olimi va Oʻrta Osiyo hukmdori, Temurning nabirasi Ulugʻbek (“Safar kundaligi...” maqolasining 26-bandiga qarang). Uzoq ­vaqt davomida u yer bilan qoplangan va uning joylashuvi noma'lum bo'lib qoldi. 1908-1909 yillarda samarqandlik arxeolog V. L. Vyatkinga faqat qadimgi yozma manbalar ko'rsatmasigina imkon berdi . ­Sek ­stant - rasadxonaning asosiy asbobi. Ehtiyotkorlik bilan arxeologik qazishmalar ­, Ulug‘bek rasadxonasini o‘rganish faqat sovet davrida olib borilgan. Endi uning tuzilishi uch qavatli, aylana shaklida va bir qancha ­xonalarga bo'lingan bino ekanligi aniqlandi. Aynan markazda, meridian yo'nalishida ikkita asosiy devor bilan o'ralgan sekstant bor edi. Qarang: Kari-Niyozov T.N.Ulug‘bek ­astronomiya maktabi. M., 1950, b. 60-92.
   
4. 
   Nimrod (Nimrod) - Bobil quldorlik davlatining afsonaviy asoschisi . ­Injil afsonasiga ko'ra, toshqindan keyin u ­ulkan qurilishni - ­osmon kabi baland ustun (minora) qurishni amalga oshirdi. Ammo bu urinish muvaffaqiyatsizlikka uchradi, chunki Xudo odamlarning shafqatsizligidan g'azablanib, ularni jazoladi: ular bir-birlarini tushunmasliklari uchun ularning tillarini aralashtirib yubordi ­va ularni butun er yuziga tarqatdi. Bobil pandemoniyasi majoziy ma'noda - tartibsizlik, tartibsizlik.
   
5. 
   P va - bu erda shartli ravishda ishlatiladi; Bachcha nazarda tutilgan ( ­"G'arbiy hudud ..." maqolasining 86-bandiga qarang)
   
6. 
   40 zarba (ahmoq) - shariat tomonidan muqaddas qilingan va O'rta Osiyo feodallari tomonidan ­ularning hokimiyatiga qarshi chiqqan itoatsizlarga nisbatan qo'llaniladigan jismoniy jazo.
   
7. 
   Eslatmaga qarang. 3-moddaga. "Oltishar davlati haqida ..."
   

^7a Eslatmaga qarang. 4-moddaga. "Oltishar davlati haqida ..."

3. 
   Matn xatosi: Ch.Valixonov boʻlgan savdo karvoni 1858-yil oktabr oyi boshida Qashgʻarga yetib kelgan va 1859-yil mart oyining boshlarigacha shu yerda boʻlgan.
   
4. 
   Marko Polo haqida , eslatmaga qarang. 58-modda. "G'arbiy o'lka..." Goes Benedikt ­(vaf. 1607) — portugaliyalik sayohatchi, iyezuitlarning ­Sharq mamlakatlaridagi missiyalaridan birining rahbari; uzoq vaqt Hindistonda Buyuk Mo‘g‘ul ­Akbar saroyida yashagan; 1603 yilda Xitoyga sayohat qildi. Noma'lum sayohatchi ­Georg Lyudvig ismli nemis zobiti edi . Sharqiy Hindiston kompaniyasida xizmat qilgan ( familiyasi noma'lum); ­19-asr boshlarida. Markaziy Osiyoga sayohat qildi ; ­uning eslatmasining toʻliq nomi “Yuqori Osiyo boʻylab sayohat: Kashmirdan Bolorlar mamlakati orqali Qashgʻar, Bolor, Badaxshon, Voxon, Qoʻqon, Turkiston, Qirgʻiz dashtlari va ­Oʻtror, Samarqand, Qashqar va Yarkent orqali orqaga” (eslatma). muallif tomonidan 1806 yil 14 avgust sanasi ko'rsatilgan so'zboshisi bilan ta'minlangan). A. Schlagintveit haqida, qilich bilan qarang . ­99-modda. "Oltishar davlati haqida ..."
   
5. 
   Eslatmaga qarang. 10-moddaga. "Oltishar davlati haqida ..."
   

^10a Eslatmaga qarang. 116-modda. "Oltishar davlati haqida ..."

3. 
   Chernogoriyaliklar (uygʻurlar, qoratogʻliklar) Chernogoriya partiyasiga mansub Sharqiy Turkiston aholisi edi. ­Shuningdek qarang: ­pppsword. 42 va 51-modda. "Oltishar davlati haqida ..."
   
4. 
   Sobiq xon 1857 yilda ukasi Mallaxon tomonidan Qoʻqondan quvib chiqarilgan Xudoyorxonni nazarda tutadi ( « Oltishara davlati toʻgʻrisida...» maqolasining 129- ­bandiga qarang ) .
   
5. 
   Aleksandr Ivanovich Shrenk (1816-1876) - taniqli rus botaniki ­, akademik, Qozog'istonning birinchi tadqiqotchilaridan biri. Aleksandr Georgievich ­Vlangali - kon muhandisi, sayohatchi; uzoq vaqt diplomatik sohada ishlagan ; 1849 va 1851 yillarda 1851 va 1856 yillarda Sharqiy Qozogʻiston va Yetisuvda geologik tadqiqotlar olib borgan . ­sh.ga tashrif buyurdi
   

Kulja; Qozogʻiston haqidagi tadqiqot natijalarini ikki boʻlimdan iborat “1849 va 1851-yillarda Qirgʻiz choʻlining sharqiy qismiga geognostik sayohatlar” kitobida eʼlon qildi. (Sankt-Peterburg, 1853). Aleksandr Fedorovich Golubev (1832-1866) - Bosh shtab akademiyasining geodeziya o'qituvchisi, geograf; Qozogʻiston va Oʻrta Osiyo geografik tadqiqotlari bilan mashhur.

3. 
   Mixail Mixaylovich Xomentovskiy - polkovnik, 1856 yilgacha - ­Olatava okrugi va Katta Juz qozoqlari tarkibiga kirgan, 1856 yilda Qirg'izistonga harbiy-diplomatik ekspeditsiya boshlig'i.
   
4. 
   Grigoriy Petrovich Gelmersen (1803-1885) - rus geologi, Sankt-Peterburg Fanlar akademiyasining akademigi. Ural, Oltoy, Qozogʻiston va Oʻrta Osiyodagi geologik tadqiqotlar bilan mashhur . ­Karl Maksimovich Baer (1792-1876)—taniqli tabiatshunos, Sankt-Peterburg ­Fanlar akademiyasining akademigi, embriologiya asoschisi.
   

115. 
     U haqida, eslatmaga qarang. 1a-moddaga. "West End ..."
     

17. 
    U haqida, eslatmaga qarang. 3-moddaga. "West End ..."
    

^17a Grigoriy Silych Karelin (1801-1872), rus tabiatshunosi ­va sayohatchisi. 1920—1940-yillarda u Gʻarbiy, Markaziy va Sharqiy Qozogʻiston boʻylab sayohat qilgan.

17. 
    S. Abakumov haqida, eslatmaga qarang. 60-modda. "Sayohat kundaligi..."
    
18. 
    Qozogʻistonning choʻl-dasht zonasi, Betpaqdala choʻlidan shimolda) oʻrtasidagi tabiiy geografik chegaralarni belgilash uchun oʻtmishda qabul qilingan shartli chegarani nazarda tutadi .­
    
19. 
    Ch.Valixonov xatoga yoʻl qoʻygan: tovuqlar qatoriga oʻt (katta oyoqli) joʻjalar ­oilasi qirgʻovul, qora guruch, dengiz parrandasi, kurka va boshqa oilalar bilan bir qatorda kiritilgan. Aytgancha, begona o'tlar tovuqlari faqat Avstraliya va ­Tinch okeani orollarida uchraydi.
    
20. 
    Ehtimol, yashil asalarichi emas (M. Persia), lekin oltin haqida (M. A piaster).
    
21. 
    Sibir tomog'i noto'g'ri sanab o'tilganga o'xshaydi.
    
22. 
    Bu, ehtimol, Naumann Thrush (T. naumanni) -, bu erda noto'g'ri ko'rsatilgan: u Sharqiy Sibirda uyasini quradi va agar bu bu qismlarda sodir bo'lsa, unda faqat migratsiyalarda.
    
23. 
    Sibir yasmiq ( Erythrina rosea) -, ko'rsatilgan, aftidan, noto'g'ri ­: agar bu sodir bo'lsa, unda oraliqlarda.
    
24. 
    Orolboʻyining qumli dashtlari.
    
25. 
    Eslatmaga qarang. 7-moddaga. " Oltishar davlati haqida ..."
    
26. 
    “ Janibek ariqlari” yoki “Temur ariqlari” – bu nafaqat ovchilik, balki birinchi navbatda sug‘orish uchun olib borilgan ulkan ­ishlar samarasidir – Qozog‘istonning turli hududlarida uchraydi. Bu ariqlar haqida ko‘plab rivoyatlar mavjud bo‘lib, ularning kelib chiqishini turli xonlar faoliyati bilan bog‘laydi . ­Qarang: D. N. Dzhetbysbaev. Tamerlanning ariqchasi. - PTKLA. 1899, p. 137-138. Janibek haqida, qarang. 38-modda. "Sayohat kundaligi..."
    
27. 
    U haqida, eslatmaga qarang. 8-moddaga. "Qirg'iz shajarasi".
    
28. 
    Hayvonlarning axlati (kaz. tezek , buzuq kizyak ) Oʻrta Osiyo, Qozogʻiston va Moʻgʻulistonning daraxtsiz hududlarida ishlatiladigan ­asosiy yoqilgʻi turi hisoblanadi .­
    

³⁰ Dunma (gun-mo) - usun hukmdorining unvoni. Kunma Chigu-Chenning (Qizil vodiylar shahri) asosiy qarorgohi ko'lning shimoli-sharqida joylashgan edi. Issiqkoʻl ­. Usunlar uchun eslatmaga qarang. 1-moddaga. "An'analar va afsonalar ..."

31. 
    Olmaliq oʻrta asrlarda Xorgʻos mintaqasida mavjud boʻlgan va Oʻrta Osiyodan Xitoyga oʻtuvchi buyuk karvon yoʻlining muhim tranzit nuqtasi hisoblangan shahardir. XIII-XIV asrlarda. sharqiy chagʻatoylarning asosiy qarorgohi boʻlib ­xizmat qilgan (“ ­Oltishar davlati toʻgʻrisida ...” maqolasining 50-bandiga qarang), u yerda jamoat va diniy binolar ( ­masjidlar, ibodatxonalar va maqbaralar) boʻlgan. Olmaliq 15-asr oxirida oʻz faoliyatini toʻxtatdi. Qarang: Bartold V. V. 1893-1894 yillarda O‘rta Osiyoga ilmiy maqsadda qilgan sayohati haqidagi ma’ruza – Asarlar. T. 4. M., 1966 yil.
    
32. 
    Xonakay — Yetisuvdagi qadimiy shahar.
    
33. 
    Kaynak (Rubruk boʻyicha — Kaylak) — daryo vodiysida mavjud boʻlgan qadimgi shahar, Qarluk xoqonligining sobiq markazi. VIII-XIII asrlarda Qoratola.
    

Taldi-Qoʻrgʻon shahri yaqinida joylashgan ). ­Rubruk haqida , eslatmaga qarang. 21-modda. "Shamanizm izlari ..."
³⁴ Olmatu - Ili Olatau etagidagi qadimiy shahar, uning o'rnida ­1854 yilda yangi markaz - Verniy (1921 yildan Olma-Ota) tashkil etilgan. Qarang: Bernshtam A.N. Olma-Ota viloyatining o'tmishi. A.-A., 1948 yil.
*Qipchoq elchilari - XIII-XIV asrlarda yuborilgan Oltin O'rda elchilari. moʻgʻul xonlarining poytaxti Qoraqorumga (“Qirgʻiz nasabnomasi” maqolasining 14-bandiga qarang).
®Nestorianlik, monofizitizm, yakobitlik xristianlikda ilk feodalizm davrida vujudga kelgan maxsus oqimlar (sektalar). Bu sektalarning alohida diniy jamoalari jamoatlarga birlashgan.

37. 
    Kataloniya xaritasi - 1375 yilda Italiyada tuzilgan geografik xarita. ­U 1742 yilda Frantsiyada nashr etilgan. Dasht-i Qipchoq, Oʻrta Osiyo va Sharqiy Turkiston bilan savdo qilgan italyan savdogarlari uchun yoʻnalish xaritasi sifatida amaliy maqsadda tuzilgan. U haqida to'liq ma'lumot olish uchun qarang: Lelewel I. Geographie du Moyen Age. T. 2. Bruxelles, 1852, p. 52-88.
    
38. 
    Lamai ibodatxonalari - buddist ­diniy marosimlari bajariladigan binolar. Jungar qalmoqlari tomonidan qurilgan. "Ma'bad" so'zi 19-asrning o'rtalarida rus ruhiy tsenzurasi tomonidan kiritilgan. masjidlar, koshenlar, durbelar, dynglar va boshqalar kabi xristian bo'lmagan ibodat joylarini belgilash.­
    
39. 
    Bu yerda gap qanday butlar haqida ketayotgani aniq emas: yo bular Yevrosiyo dashtlarining keng boʻlagidan topilgan oʻliklar sharafiga oʻrnatilgan balballar – tosh haykallar yoki bular burxonlar – buddist moʻgʻullarning butlari.
    
40. 
    Chudsk va e konlari - Qozog'iston, Janubiy Sibir va Janubi-Sharqiy Ural mintaqalaridagi yirik majmualarda topilgan qadimgi ishlar bo'lib, adabiyotda Chud nomini olgan xalq qoldirgan.
    
41. 
    fin-ugr xalqlari guruhiga mansub Sibirning tub aholisini nazarda tutadi .
    
42. 
    Eslatmaga qarang. 49-modda. "West End ..."
    
43. 
    Klaprote haqida , eslatmaga qarang. 33-modda. "G'arbiy hudud ..." Abel Remus ­( 1788-1832) - fransuz sharqshunosi, Parij universiteti professori ­, Uzoq Sharq, O'rta Osiyo va Sibir xalqlari tarixi va filologiyasiga oid qator asarlar muallifi.
    
44. 
    K va l va k va c (d) s s – “qirg‘iz” so‘zining xitoycha talaffuzi; Biz Yenisey qirg'izlari - zamonaviy xakaslarning ¹ tarixiy ajdodlari haqida gapiramiz.
    
45. 
    Aleksandr Nikolaevich Afanasyev (1826-1871) - rus va slavyan ertaklari va epik hikoyalarining mashhur kolleksiyachisi va tadqiqotchisi.­
    
46. 
    Eslatmaga qarang. 53-modda. "West End ..."
    
47. 
    A. I. J1 e in sh va n e haqida, eslatmaga qarang. 23-moddaga. "Qirg'iz shajarasi". Yegor Kazimirovich Meyendorf (1798-1865) - rus armiyasi bosh shtabining zobiti, ­A.F.Negrining Buxoro xonligidagi diplomatik missiyasi kotibi ­(1820-1821). Qarang: Meiendorf E. G. Orenburgdan Buxoroga sayohat . ­Per. frantsuz tilidan M., 1975 ("Markaziy Osiyo ­19-asr - 20-asr boshlari manbalari va materiallarida" turkumi),
    
48. 
    U haqida, eslatmaga qarang. 30-modda. "West End ..."
    
49. 
    U haqida, eslatmaga qarang. 6-moddaga. "Oltishar davlati haqida ..."
    
50. 
    Buranbay — qirgʻizlarning Bugu urugʻidan boʻlgan oliy manap (feodal) Bekmurotning oʻgʻli.
    
51. 
    Bunda ­sovet olimi-turkologi prof. S. E. Malov (1880-1957).
    
52. 
    Eslatmaga qarang. 8-moddaga. "Oltishar davlati haqida ..."
    

3. 
   SSSR Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutining hozirgi Leningrad filiali bo'lgan Osiyo muzeyiga ishora qiladi .­
   

54. 
    Eslatmaga qarang. 50a-modda. "Oltishar davlati haqida ..."
    
55. 
    Eslatmaga qarang. 10- moddaga. "An'analar va afsonalar ..."
    
56. 
    Tazk ­va ra - va Xojagon" (" Sharqda Xoja sulolasi tarixi"
    

Janob Turkiston”) — Qashqarlik uyg‘ur Muhammad Sodiq tomonidan 1768 yilda yozilgan tarixiy asar.

54. 
    Eslatmaga qarang. 44- modda. "West End ..."
    
55. 
    “Tazkiryo i (Tazkira-i) Sulton Sutuk Bugʻroxon ” (“Sulton Sutuk Bugʻroxon hayoti”) — nomaʼlum muallif tomonidan Qashqarda yozilgan va Satuk Bugʻroxonga bagʻishlangan oʻrta asr asari.
    

haqida , eslatmaga qarang. 41-modda. “Oltishar davlati haqida...” Ilek va - ­moʻgʻullardan oldingi davrdagi Sharqiy Turkiston va Oʻrta Osiyoning turkiylarga xos hukmdorlari unvoni ­. Baʼzan qoraxoniylar sulolasining sinonimi sifatida ham qoʻllanadi, bu notoʻgʻri: ilekning martabasi xonnikidan past boʻlgan.

54. 
    “Rishaxat (Rashaxat) Ainel Hayot” (“Hayot manbaidan tomchilar”) – Naqshbandiya darvesh tariqati shayxlari va Oʻrta asrlarda Oʻrta Osiyo soʻfiy shoirlarining tarjimai holi va taʼlimotlarini oʻz ichiga olgan insho. Asar 1503 yilda as-Safi taxallusi bilan mashhur Ali ibn Husayn al-Voiz al-Koshifiy tomonidan yozilgan (vaf. 1532). Toshkent va Qozonda qayta- qayta nashr etilgan .­
    

90. 
    Abumuslim haqida , eslatmaga qarang. 84-modda. " Oltishar davlati haqida ..."
    

61. 
    Qo'lda yozilgan nusxada may oyi va 1856 yil noto'g'ri kiritilgan.
    

N. I. Veselovskiy 1904 yil nashrida “Ch. Ch.Valixonov. Kompozitsiyalar" bu xatoni takrorladi. Qashqarga boradigan yo‘l tavsifida va “Qashg‘ar kundaligi”ga qo‘shimchalarda 28 may emas, balki 28 iyun sanasi to‘g‘ri keladi, chunki Ch.Valixonovning K.K.Gutkovskiyga 1858-yil 4-iyundagi maktubidan kelib chiqadigan bo‘lsak. Iyun oyida u karvonning kelishini kutayotgan edi, hali Oltin-Emel tizmasi hududida edi.

61. 
    Eslatmaga qarang. 58-modda. "Sayohat kundaligi..."
    

^6E Durgam buqa - Angliyaning Durham shahrining buzilgan nomidan ­, xuddi shu nomdagi okrugning markazi, kuchli va semiz buqalarni etishtirish bilan mashhur.

3. 
   Jungʻor xonligi vayron qilinganidan keyin omon qolgan ­oyratlar, shuningdek, 1771 yilda Volgadan Jungʻoriyaga qochgan qalmoqlar Qing hukumati tomonidan maxsus harbiy ­-maʼmuriy birliklarga – bayroqlarga qisqartirildi. (boʻlinmalar), ularga imperiya chegaralarini qoʻriqlash, pochta stansiyalarini saqlash vazifasi yuklatilgan va hokazo. Qarang: Sanchirov V. Ya. “Iletxel shastir” Oyratlar tarixiga oid manba sifatida. Abstrakt samimiy. dis. M., 1984 yil.
   
4. 
   Eslatmaga qarang. 18-modda. "West End ..."
   

^65a To'g'ri , barymta - bu, qoida tariqasida, bir urug' (yoki oila) a'zolarining boshqasidan yo'qotishlarni qoplash yoki talonchilik, qotillik va boshqa jinoyatlar uchun qasos sifatida chorva mollarini majburan o'g'irlash. 18—19-asrlar davrida koʻchmanchi jamiyatning feodallashuvi kuchaygan sharoitda barimta asta-sekin oʻzining patriarxal va qabilaviy xususiyatlarini yoʻqotib, qabila zodagonlari qoʻlida boyishning asosiy manbalaridan biriga aylandi. Odat sifatida barymte haqida ko'proq ma'lumot olish uchun quyida Art-ga qarang. "Sud-huquq islohoti to'g'risida eslatma ­".

66. 
    Rashid ad-din haqida , eslatmaga qarang. 58-modda. "Qirg'iz shajarasi".
    
67. 
    Iogann Eberxard Fisher (1697-1771), akademik, taniqli ­Sibir tadqiqotchisi. 1730 yilda Peterburg Fanlar akademiyasining taklifiga binoan Rossiyaga keldi. 1739 yilda Fanlar akademiyasining Sibir ekspeditsiyalarida qatnashdi . ­Muallif - G.F.Miller bilan birgalikda (" ­Qirg'iz shajarasi" maqolasining 39-bandiga qarang) - "Sibir tarixi" rus tilida 1774 yilda Sankt-Peterburgda nashr etilgan.
    
68. 
    Eslatmaga qarang. 53-modda. "Oltishar davlati haqida ..."
    

9. 
   Afsonaviy asosdan tashqari, 40 qiz ifodasi an'anaviy ma'noga ega bo'lib, u adabiy obraz sifatida epik she'riyat va qadimgi afsonalarda barqaror shakl olgan. Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston turkiy xalqlari folklorida 40 odatda sevimli raqam hisoblanadi. “Qirq qiz”, “Qirq otliq”, “Qirq vazir” sheʼrlari bor.
   

70. 
    Eslatmaga qarang. 19-moddaga. "Qirg'iz shajarasi".
    
71. 
    Ch.Valixonov qirgʻizlarning Yeniseydan Tyan-Shanga koʻchirilishi nazariyasini rad etadi va qirgʻizlarni Tyan-Shanning tub aholisi, deb hisoblaydi.
    
72. 
    To'g'ri , Galdan-Tseren (1671-1745) Xitoy va qozoqlar bilan urush olib borgan jung'ar xuntayji edi. 1741-1742 yillarda. Oʻrta Juz qozoqlari yerlariga halokatli bosqinlarning tashkilotchisi boʻldi. Uning oʻlimidan soʻng Jungriyada markazdan qochmachilik tendentsiyalari kuchayib, feodal oʻzaro nizolar boshlanadi. Bu 1758 yilda manjur qo'shinlari tomonidan mag'lubiyatga uchragan feodal xonligining parchalanishiga yordam berdi. "Zaysan" atamasi uchun eslatmaga qarang. 29-moddaga. "Sayohat kundaligi..."
    
73. 
    Amédée Thierry (1797-1873) fransuz tarixchisi ( ­mashhur tarixchi Avgustin Tyerining ukasi). Rim va fransuz tarixiga oid qimmatli asarlar muallifi. Uning Ch.Valixonov ko‘rsatgan asari 1864-yilda Fransiyada nashr etilgan.
    
74. 
    Gaochen qadimgi uygʻur knyazligi boʻlib, Turfon vohasi va daryo havzasini egallagan. Tarim.
    
75. 
    Ch.Valixonov mashhur fransuz sharqshunosi ­Jozef Degin (1721-1800) ning “Histoire generale des Huns, Turcs, Mogols et autres Tatares occidentaux. P., 1756-1758), Xitoy va boshqa Sharq manbalari materiallariga yozilgan va Yevropa ­mualliflari bilan tekshirilgan.
    
76. 
    Naymanlar haqida , eslatmaga qarang. 5-moddaga. "Qirg'iz shajarasi".
    

⁷⁶ a Ular uchun Ch.Valixonovning “Qozoq xalq sheʼriyatining shakllari haqida ­” va “Koʻkotayxonning oʻlimi...” maqolalariga qarang.

70. 
    Aleksandr Leonardovich Xodzko-Boreyko (1804-1891) - polyak ­shoiri va sharqshunosi. 1845 yilgacha u Rossiya diplomatik xizmatida bo'lgan ­. Fors adabiyotini o‘rgangan. Uning fors adabiyoti va grammatikasi haqidagi asarlari, shuningdek, o‘zining she’riy asarlari ­Polsha, Rossiya va G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida qayta-qayta nashr etilgan. 1842 yilda Londonda uning Shimoliy Fors qaroqchisi Karro‘g‘luning sarguzashtlari va improvizatsiyalarida va Kaspiy dengizi qirg‘oqlarida yashovchi xalq qo‘shiqlarida topilgan Fors xalq she’riyati namunalari to‘plami nashr etildi (1842) . S. S. Pennning ruscha tarjimasi: Ker-o‘g‘li.Sharq shoiri-chavandozi.Tiflis, 1856).
    
71. 
    Matias Aleksandr Castren (1813-1852) Fin tilshunosi va ­etnografi. 1838-1849 yillarda Peterburg Fanlar akademiyasi nomidan. Finlyandiya, Kareliya, Arxangelsk viloyati va Sibirda sayohat qilgan . ­20 ta til uchun grammatika va lugʻatlar tuzilgan . U ­Oltoy tillari oilasida birlashtirgan fin-ugr samoyed, turk, mo'g'ul va tungus-manchju tillarining qarindoshlik ­nazariyasiga ega . ­Qarang: Aleksandr Kastrenning Laplandiya, Shimoliy Rossiya va Sibirga sayohatlari. M., 1860 yil.
    
72. 
    Ch.Valixonov tilga olgan qirgʻiz tilining bu kichik lugʻati qisman uning tomonidan “Qirgʻiz boʻyicha eslatmalar” kitobida berilgan (qarang: SSV. 2-jild, 67-68-betlar).
    
73. 
    Dat ha atamasi uchun eslatmaga qarang. 91-modda. "Oltishar davlati haqida ..."
    
74. 
    Tegishli ravishda eslatmaga qarang. 125 va 42a-moddalar. "Oltishar davlati haqida ... * -
    

Cho'lda islom dini haqida
Chop etilgan: CNE. T. 4, p. 71-76. Asl nusxada saqlanadi: TsGALI "f. 118, kuni. 1, d.479, l. 1-8 rev. Asar birinchi marta 1904 yilda N. I. Veselovskiy tomonidan qisqartirilgan holda nashr etilgan (194-201-betlar).
Asar 1863-yil oxiri yoki 1864-yil boshida bemor Ch.Valixonovning diktanti bilan yozilgan boʻlib, imlo xato va kamchiliklari tuzatilib, diktant bilan yozgan shaxs qoʻli bilan toʻldiriladi. Ayrim soʻzlarni ­muallifning oʻzi tuzatgan (cevelization – tsivilizatsiya, Rossiyada – Rossiyada, epdos – doston, malakali – malakali va hokazo).

1. 
   kitobi qozoqcha Kui3-Kimn atamasining so‘zma-so‘z tarjimasi . Qozoq keksalari ilgari namatga yozilgan qadimiy matnlar bo'lganiga aminlar.
   
2. 
   Shomil (1799-1871) -Dog'iston va Checheniston imomi, chorizmning ­mustamlakachilik siyosatiga qarshi Kavkaz tog'lilarining ozodlik harakati rahbari ­. Shomil boshchiligidagi harakat muridizm bayrog'i ostida bo'lib o'tdi, bu islomdagi ­tasavvufning jihod ta'limoti bilan uyg'unligi bilan ajralib turadigan tasavvuf yo'nalishi . ­1834 yilda u Dog'istonning uchinchi imomi deb e'lon qilindi. 1840 yilga kelib ozodlik harakati eng yuqori cho'qqiga chiqdi. Kelajakda ­bu mustabid harbiy-teokratik davlatda ichki qarama-qarshiliklar paydo bo'lib, kuchayib, uning qudrati zaiflasha boshladi. Chor qoʻshinlarining hujumi ostida Shomil davlati hududi ­asta-sekin qisqarib bordi va 1859 yilda u taslim boʻlishga majbur boʻldi. Abd al-Qodir Jazoir (1808-1883) — arab amiri. 1832 yilda u Jazoir qabilalarining frantsuz bosqinchilariga qarshi harakatiga boshchilik qildi. U yaratgan mustaqil davlat 1847 yilgacha davom etdi, keyin frantsuz mustamlakachi qo'shinlari va marokash yollanma askarlari zarbalari ostida qoldi . ­Abd al-Qodirning o'zi o'z kunlarini Damashqda "sharafli" surgunda yakunladi. Bugungi kunda uni jazoirliklar milliy qahramon sifatida hurmat qilishadi. Abd al-Qodir qoʻzgʻoloni Jazoirdagi arab qabilalarining diniy-siyosiy birlashuvi bayrogʻi ostida boʻlib oʻtdi . ­Qarang: Xmeleva N. G. Jazoirning Abd al-Qodir davlati. M., 1973 yil.
   
3. 
   Gap Qrim-tatar zodagonlari elitasining 1853-1856 yillardagi rus-turk urushi davrida Usmonli imperiyasi homiyligida Qrim xonligini tiklashga urinishi haqida ketmoqda.
   
4. 
   Brilliant (aks holda - Yuqori) Porta ( arab-fors tilidan Porta Sublima , bab-i ' ali ) — Istanbuldagi Usmonli sultonlari saroyining rasmiy nomi.
   
5. 
   Sulaymon (Sulaymon I Kanun va) - Usmonli sultoni (1520-1566). Uning hukmronligi Evropaning janubi-sharqiy qismida Usmonlilarning keng tarqalishi bilan ajralib turardi. O'zini barcha sunniy musulmonlarning ruhiy rahbari (xalifasi) deb da'vo qilgan. Amurat (Murad III) - Usmonli sultoni (1574-1595), Sulaymonning nabirasi, xalifa unvoniga da'volari bilan ham tanilgan. Qarang: Bartold V.V. Xalifa va Sulton.— Asarlar. T. 6. M., 1968, b. 72-73.
   
6. 
   Piy IX - Papa (1846-1878), hayoti davomida ­Evropa matbuotida zaif, itoatkor va qat'iyatsiz shaxs sifatida tavsiflangan. Gregori VII (Hildebrand) - 1073 yildan beri Papa, cherkov ­islohotchilaridan biri. Innokent IV - Papa, 1243-1254 yillarda. Evropada katta siyosiy ta'sirga ega bo'lgan, Tevton ordenini Sharqiy Evropadagi agressiv siyosatida qo'llab-quvvatlagan; 1246-yilda u moʻgʻullarni oʻz tomoniga tortish maqsadida Plano Karpini boshchiligida (“Qirgʻizlar oʻrtasida shamanizm izlari” maqolasining 21-bandiga qarang) Qoraqurumga missiya yubordi (“Qirgʻiz nasabnomasi” maqolasining 14-bandiga qarang). ­.
   
7. 
   Shigaley (Shah-Al i) - oxirgi Qozon (keyinroq Qosimov ­) xoni (XVI asr). Shuningdek, eslatmaga qarang. 24-moddaga. "Qirg'iz shajarasi".
   

^7a Pyotr Kazanskiy - asl nusxani yozib olish yoki keyinchalik o'qish paytida qilingan xato. Oprichnina davridagi Moskva yilnomalariga ko'ra, Ivan IV haqiqatan ham asirga olingan ­Qozon podshosini zemshchinaning boshiga qo'ygan, ammo uning ismi Pyotr emas, balki Ediger edi (pravoslav suvga cho'mishda ­- Simeon Kasaevich; 1565 yilda vafot etgan). Qarang: Karamzin N. M. Rossiya davlati tarixiga oid eslatmalar . ­T. 9. Sankt-Peterburg, 1853, b. 50, eslatma. 137.

8. 
   Eslatmaga qarang. 78-modda. "Jungariya haqidagi ocherklar".
   
9. 
   Bu yerda Ch.Valixonov S.Shashkovning “ ­Sibir tarixiy va iqtisodiy jihatdan ocherk: Birinchi maqola” ( ­Oʻqish uchun kutubxona. Sankt-Peterburg, 1862, 29-tom) maqolasidan parcha keltiradi, bu 1-betda. 24 iqtibos M. M. Shcherbatov (Rossiyani mulohaza yuritishda statistik ma'lumotlar. - Moskva universitetida rus tarixi va antiklari imperatorlik jamiyatida o'qishlar. 3-kitob. M., 1859, 63-bet).
   
10. 
    Chilibuxa - Osiyo va boshqa qit'alarning issiq tog' oldi zonalarida ­uchraydigan daraxtsimon o'simligi, Loganiaceae oilasining daraxtsimon o'simligi.Tarkibida ­bir qator alkaloidlar (brutsin, strixnin va boshqalar) borligi sababli u qadimdan ­kuchli ta'sirga ega bo'lgan o'simliklar tayyorlash uchun ishlatilgan. dorilar va zaharlar. Sublimat kuchli zahar bo'lib, tibbiyotda zig'ir, kiyim va boshqalarni dezinfektsiyalash uchun antiseptik sifatida ishlatiladi .­
    

Qirg'izlarda shamanizm izlari
Chop etilgan: CNE. T. 4, p. 48-70. Bu maqola birinchi marta ­1904 yilda N. I. Veselovskiy tomonidan nashr etilgan (8-36-betlar). Bilvosita ma'lumotlar ­asarni 1862-1863 yillarga to'g'rilash imkonini beradi.

1. 
   Shamanizm - qabilaviy tuzumga xos bo'lgan turli xalqlar o'rtasidagi animistik e'tiqod va kultlarning keng tizimi. ­Ular uchun umumiy xususiyatlar - ajdodlarga sig'inishning mavjudligi, shuningdek, marosimni shaman (qozoq baksi) - bu holatda, g'oyalarga ko'ra, o'ziga xos, ekstatik holatga tushishga qodir bo'lgan shaxs tomonidan bajarishdir. ­boshqa dunyo bilan muloqot qiladigan kult tashuvchilari.
   

^1a Ch.Valixonov maqolalar degani: Shchukin N. Shimoliy Osiyo xalqlari orasida shamanizm.- Oʻqish uchun kutubxona. SPb., 1848, v. 91, bet. 25-44; [1849], 92-v., b. 23-42; [Yastrebov M. M.] Qirg'iz shamanlari: daftardan parcha. - moskvalik. M., 1851 yil, 8-son (aprel, G kitobi), p. 301-311. Voronovning "O'qish uchun kutubxona" dagi ­maqolasi tuzuvchilar tomonidan topilmadi; o'rniga quyidagi asarni ko'rsatish mumkin: ­Ostyak shamanlar haqida: Shtat shifokori V. N. Shavrovning ­Berezovskiy tumani aholisi haqida eslatmalaridan. 1844 yil, № 1, bet. 295-297.

2. 
   Dorji (Dorji) Banzarov (taxminan 1822-1855) — birinchi buryat etnograf, sharqshunos-moʻgʻul. Uning “Mo‘g‘ullar orasida qora e’tiqod yoki shamanizm haqida” (Qozon universitetining ilmiy qaydlari. 1846, 3-kitob) asari hozirgacha ilmiy ahamiyatini saqlab kelmoqda. Shuningdek qarang: Banzarov D. Mo‘g‘ullar orasidagi qora e’tiqod yoki shamanlik va boshqa maqolalar. Ed. G. Potanin. SPb., 1891; Banzarov Dorji. Yig'ilgan asarlar. M., 1955 yil.
   
3. 
   Eslatmaga qarang. 2-moddaga. "Tenkri".
   
4. 
   Ushbu marosim haqida, eslatmaga qarang. 8-moddaga. "Tenkri".
   
5. 
   Vajradar Mergen (Diyanichi) - lama ("G'arbiy o'lka ..." maqolasining 62-bandiga qarang), mo'g'ullar orasida buddizm targ'ibotchisi. “Oboda oʻqiladigan marosim va duolar” va “Obo qurilishi haqida” nomli ikkita kitob tuzgan. Ch.Valixonov shamanizm marosimlarining eskirgan shakllarida buddizm marosimlari bilan oʻxshashlik topadi .­
   
6. 
   Demonologiya yovuz ruhlar haqidagi ta'limot bo'lib, u ibtidoiy animistik g'oyalarga borib taqaladi. U ayniqsa qadimgi ­Bobil va qadimgi Eron dinlarida rivojlanib, keyinchalik yahudiylik, nasroniylik va islomga kirib borgan. Qozog'iston hududida demonologiya ayniqsa rivojlangan, chunki islom dastlab bu erda ­musulmon aqidalarini mahalliy e'tiqodlarga moslashtirishga intilgan so'fiy targ'ibotchilari tomonidan tarqalgan. Shuning uchun ham qozoqlarning e’tiqodi pravoslav islomdan keskin farq qilar edi, Ch.Valixonov bunga e’tibor qaratadi.
   
7. 
   Ongonlar — moʻgʻullarning eʼtiqodiga koʻra, ajdodlar ruhi. Qozoqlar ularni aruaxlar deyishadi.
   

⁸ Kuktengri (lit.: koʻk osmon) — osmon maskani, xudo.

9. 
   San'atga qarang. "Tenkri".
   
10. 
    Dzayagach (jayagach) - ruh, podalar homiysi. Qozoqlarda zhaychi momaqaldiroq, yomg'ir va chaqmoq chaqadigan hunarmanddir.
    
11. 
    Spiritualizm ob'ektiv-idealistik tushuncha bo'lib, unga ko'ra ruh materiyadan mustaqil ravishda dunyoning asosiy tamoyilidir. Spiritualizm istisnosiz barcha diniy e'tiqodlar asosida yotadi.
    

2. 
   Tomas Karlayl (1795-1881) ingliz faylasufi, tarixchisi va ­publitsistidir. U go'yoki tarixning yagona yaratuvchisi bo'lgan "qahramonlar kulti"ning idealistik konsepsiyasini ilgari surdi . ­CH.Valixonov Karlaylni shu ­yerda va quyida keltirgan asar tuzuvchilar tomonidan topilmagan.
   

13. 
    Platon (miloddan avvalgi 428/27-348/47) - qadimgi yunon idealist faylasufi ­.
    
14. 
    Fetishizm - bu alohida narsa va narsalarni ilohiylashtirish, ularga inson ­tushunishi mumkin bo'lmagan sirli, g'ayritabiiy kuchni bog'lash. ­Din taraqqiyotining eng quyi bosqichida dindorlar uchun fetish (but) ­sig‘inish ob’ekti hisoblanadi.
    
15. 
    Zardushtiylik antik va ilk oʻrta asrlarda Oʻrta Osiyo, Ozarbayjon va Eronda keng tarqalgan din. Bu ikki tamoyil – yaxshilik va yomonlik – tan olinishi va ularning ikki oliy xudo – Axuramazda (Hurmuzd) va Axriman obrazlarida timsoli, shuningdek, olovni ulug‘lash va murdalarni dafn qilishni taqiqlash bilan xarakterlanadi. Zardushtiylik oxirat, oxirat, o'liklarning tirilishi haqidagi ta'limotni tan oladi. Bu din ­o'z nomini Zaratushtra payg'ambar nomidan oldi (yunoncha uzatishda - Zardusht); uning muqaddas kanoni Avestodir. Hozirgi vaqtda zardushtiylik tarafdorlari Erondagi ibralar va Hindistondagi parsilardir.
    
16. 
    Sehrgarlar - qadimgi va erta o'rta asrlarda iBOM Eronidagi zardushtiylik dinining ruhoniylari .
    
17. 
    Eslatmaga qarang. 3-moddaga. "Tenkri".
    
18. 
    Nikolay Richkov - rus zobiti. 1771 yilda u Volganing quyi oqimini tark etgan qalmiq-torgutlarni ta'qib qilib ("G'arbiy hudud ..." maqolasining 26-bandiga qarang) o'z otryadi bilan Ulutov tog'lariga etib bordi. Shaxsiy kuzatishlar ­va so'rovlar tufayli N. Rychkov qiziqarli tarixiy va etnografik ­materiallarni to'pladi va ularni "Kapitan Nikolay Rychkovning 1771 yilda qirg'iz-kaysak cho'liga sayohati haqida kunlik eslatmalar" kitobida nashr etdi. (Sankt-Peterburg, 1772).
    

18. 
    Alarik — vestgotlarning qadimgi german qabilalari qirollarining nomi (Alarik I 395—410-yillarda, Alarik II — 484—507-yillarda hukmronlik qilgan). Gotlar — german ­qabilalari guruhi; 3-asrda Shimoliy Qoradengiz mintaqasida yashab, vestgotlarga (Gʻarbiy Gotlar) va Ostrogotlarga (Sharqiy Gotlar) boʻlingan. Skiflar - Janubi-Sharqiy Yevropa va Osiyoning keng hududida yashagan qadimgi ko'chmanchi qabilalarning umumiy nomi. Doro I Gistaspe - Ahamoniylar sulolasidan (miloddan avvalgi 522-486) Eron shohi.
    

14. 
    X u n n u — Oʻrta Osiyoda qadimda rivojlangan koʻchmanchi xalq. Ularning ba'zilari g'arbga ko'chib o'tdilar va u erda mahalliy aholi bilan aralashib ­, Hunlar uchun poydevor qo'yishdi. Qandani — qadimgi davrlarda Sharqiy Moʻgʻulistonda yashagan qabila. X asrda. Mo'g'uliston, Shimoli-g'arbiy Xitoy va Manchuriyaning bir qismini egallagan ­Liao nomli Xitan davlati tashkil topdi ­. 1125 yilda u jurchenlar tomonidan vayron qilingan. Xitanlarning bir qismi Shimoli-Gʻarbiy Xitoyda qoldi, bir qismi Oʻrta Osiyoga (qoraxitanlar, qoraxitoylar) ketdi.
    
15. 
    Bular Marko Polo, Plano Karpini va Rubruk. Birinchisi uchun eslatmaga qarang. 58-modda. "G'arbiy hudud ..." Jon (Jiovanni) del Plano Karpini ( ­1182- ?) - fransiskalik rohib, Rim papasi Innokent IV tomonidan yuborilgan ("Dashtdagi islom to'g'risida" maqolasiga 6-izohga qarang). ­Qoraqurumdagi moʻgʻul xoniga elchixona ("Qirgʻiz ­nasabnomasi" maqolasining 14-bandiga qarang). Plano Karpinining sayohat eslatmalari XIII asrdagi Markaziy Osiyo tarixiga oid qimmatli manba hisoblanadi. Rubruk ( Rubrukvis , Ruisbroek, Rozbrok, 1215—1220 yillarda tugʻilgan — 1293-yilda tugʻilgan) — golland rohib, sayyoh. 1253 yilda Mongkening nasroniylikni qabul qilganligi haqidagi yolgʻon mish-mishlar tufayli Rubruk unga Lui IX elchixonasi boshligʻida Mongkeni salib yurishida qatnashishga taklif qilish uchun yuboriladi. Konstantinopoldan Qrim, Rossiya janubi, Saroy, Kavkaz, Oʻrta Osiyoning bir qismi va janubiy Sibir boʻylab sayohat qilgan. U o'zini Batu, Mongke va boshqa mo'g'ul xonlariga tanishtirdi, lekin o'z missiyasini bajarish imkoniyatiga ega emas edi. Rubruk Möngkedan boy sovg'alar bilan qaytdi. U Xitoy, Oʻrta Osiyo, Janubiy Rossiya, moʻgʻullarning axloqiy va siyosiy hayoti va boshqalarga oid “Eslatmalar” qoldirgan. Qarang: Plano Karpini J. del. Mo'g'ullar tarixi. Rubruk G. de. Sharq mamlakatlariga sayohat. M., 1957 yil.
    

^21a Eslatmaga qarang. 5-moddaga. "Qirg'iz shajarasi".

14. 
    Rad etish. ushyk "isitma", "yuzda sivilcalar paydo bo'lishi".
    

²²³ Eslatmaga qarang. 69-modda. "Jungariya haqidagi ocherklar".

14. 
    xalqlari olovga sig'inishni forslardan o'zlashtirgani haqida gapirganda ,
    

Ch.Valixonov xato bilan Banzarovga ergashadi (qarang: Banzarov Dorji. Demak .­
insholar to'plami. M., 1955, b. 72). Olovni ulug'lash Qozog'iston hududidagi ko'chmanchilar orasida qadim zamonlardan beri tasdiqlangan , ammo qozoqlar o'rtasidagi olovga sig'inishning o'ziga xos xususiyatlari ­zardushtiylikdagi olovga sig'inish bilan to'liq o'xshashligini aniqlamaydi . Taxmin qilish ­kerakki, bu kult qadimgi eronliklar va Qozog'istonning qadimgi aholisi o'rtasida parallel ravishda rivojlangan .­

14. 
    Qozoqlar olovga sig'inishgan , lekin uni l va e (ya'ni , muqaddas ) deb atamagan.­
    

o'yinchoq, homiy). Masalan, ular ot-aulie ("muqaddas olov") deb gapirmaydilar, balki ot -ana "ona olov" deyishadi. Avlie (arabcha, avliya , pl . tabiat kuchlariga emas.

14. 
    Alasta (yoki alastam) - olov bilan tozalash. Ilgari qozoqlar ­harakatlanayotganda katta yo‘l yoqasida o‘t yoritilgan o‘tovlar orasiga karvon olib borib: “Olov, o‘t, turli jirkanch ishlardan tozalang!”, deb afsun qilishgan.
    
15. 
    Biz kelinning erining bobosining (yoki otasining) uyiga tashrif buyurishi haqida gapiramiz? uning oilasi ota-bobolari kabi baxtli edi.
    
16. 
    To'g'ri , Ergene-Kon - tinch qabilalar yashab bo'lmas tog'lar bilan o'ralgan afsonaviy tog' vodiysining nomi .­
    
17. 
    Daba va Xitoy paxta matolari.
    
18. 
    Ch va y ( Achnatherum ) - donlilar oilasiga mansub ko'p yillik otsu o'simlik, SSSRda u Quyi Volgadan Janubiy Sibirgacha bo'lgan dasht va yarim cho'llarda, shuningdek, O'rta Osiyoda keng tarqalgan. Chorva mollarini boqish uchun boradi; quritilgan ­quvurli poyalardan boʻyra yasash, uyning ichki qismini bezash va hokazo.
    

²⁹ a Chora (kaz. Shora, qirgʻ. Choro) — Manas qahramonning afsonaviy sherigi; qirg‘iz dostonining “Manas”ida unga alohida sikl bag‘ishlangan. Shuningdek qarang: ­Art. "Kukotayning o'limi ^: xon ..."

14. 
    Qurbon Avraamov (Qurbon Bayram) ­musulmonlar orasida oxirgi qamariy oyning 10-kunida nishonlanadigan qurbonlik bayramidir. Bu Ibrohim o'z o'g'li Ishoqni Xudoga (musulmonlar orasida - Ismoil) qurbon qilgani haqidagi bibliya afsonasi bilan genetik jihatdan bog'liq. ­Bayram kunlari uch yoshga to‘lgan (otdan tashqari) qoramol so‘yiladi, go‘shti yeyiladi, terisi mullalarga beriladi, suyaklari dalada kuydiriladi.
    
15. 
    hayvonni sotishda ham kuzatiladi . ­San'atda u haqida ham qarang. "Tenkri".
    
16. 
    XVI asrdagi Markaziy Osiyo tarixchisining fikricha. Ibn Ro‘zbixon, qozoqlarda quyoshga sig‘inish kulti keng tarqalgan edi. Qarang: Fazlalloh ibn Ruzbihon Isfahoniy. “Mihman-name-yi Buxoro” (Buxorolik mehmonning eslatmasi) _ M., 1976, b. 108.
    
17. 
    Eslatmaga qarang. 3-moddaga. "Oltishar davlati haqida ..."
    
18. 
    Bu erda tarjima noto'g'ri, shundan kelib chiqadi: osmon jazolasin, osmon la'natlaydi.
    

^3.5 Ch.Valixonov jarlik, (yorliq) “e’lon, farmon,” atamalarini aralashtirib yuboradi.
xat 'va zharyltsamak, (yarlygamak) 'afv et, ber, yaxshilik qil'.

36. 
    Bir arqon bilan bo'ynidan bir qatorga bog'langan qo'ylar. Bu erda "yerda" so'zlari kerak emas.
    
37. 
    U haqida, eslatmaga qarang. 58-modda. "Qirg'iz shajarasi".
    
38. 
    Hayot ­xavf ostida bo'lganda aytiladigan Kabbalistik formula.
    
39. 
    Kerege - uyning panjara asosi.
    
40. 
    U haqida, eslatmaga qarang. 35-modda. "West End ..."
    
41. 
    Mo'g'ullar va tatarlar tarixi Abulg'ozi Bahodur Xon. Ed. Demaison. T. 1. Sankt-Peterburg, 1871, b. 138 (matn). Shuningdek, eslatmaga qarang. 8-moddaga. "Qirg'iz shajarasi".
    
42. 
    Fyodor Ivanovich Buslaev (1818-1897), rus filologi va san'atshunosi ­, Sankt-Peterburg Fanlar akademiyasining akademigi. Rus fanidagi mifologik ­maktabning vakili, qadimiy qoʻlyozmalarning nashriyotchisi.
    
43.