Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

[Tanga, uzunlik va vazn o'lchovlari]
Sharqiy Turkiston Xitoy viloyati sifatida xitoy choxlari namunasidagi oʻzining mis tangasiga ega [qarang. quyida], ­ular hovuz deb ataladi. Turkiston pulalari qizil misdan quyilib, dumaloq shaklga ega bo‘lib, o‘rtasida to‘rtburchaklar teshik bor: bir tomonida u mo‘ljallangan shahar nomi yozilgan xitoycha yozuv, ikkinchi ­tomonida esa xitoy tilida xuddi shunday. va turkcha ¹³⁶ . Turkiston tangalari ikki xil: ikki hovuzda dachan ­va bir hovuzda chauchan; 50 chauchan yoki 25 dachan to'plami bitta tiang bo'lib, bizning pulimiz bilan 20 kumush tiyinga teng ­. Bu tanga zarbxona tashkil etilgan Oqsuvda zarb qilingan ¹³⁷ .
1856 yildan boshlab, Xitoy hukumatining ayrim mulohazalariga ko'ra, Sharqiy Turkistonda og'irligi ancha katta bo'lgan hovuzlar paydo bo'ldi. Bu tanga ham ikki xil edi: biri ­20 pul, ikkinchisi 10 pul uchun. Shunisi e'tiborga loyiqki, bu ­tanga faqat Qashqar va Yarkendda muomalaga kiritilgan, boshqa shaharlarda esa kichik hovuzlar muomalada bo'lgan.
Yangi tanga qoʻpol zarb qilinganligi uchun qirgʻizlar uni yovvoyi toshdan yasay boshladilar va koʻp miqdorda yashirincha Qashgʻarga olib kelishdi va ­oʻzlarining shahar malaylari orqali muomalaga chiqarishga muvaffaq boʻlishdi. Oxirgi paytlarda muomalada bo‘lgan deyarli barcha ­tangalar qirg‘iz ishi bo‘lgan, og‘irligi past va ­rux qo‘shilib ketgan, shuning uchun Xitoy hukumati o‘zining beparvoligi bilan nihoyat e’tiborini qaratib, ­7 noyabrda ularni yaroqsiz deb topdi. Bu chora yovuzlikni bostirish uchun zarur edi. Hukumat butun aholi va ayniqsa, do'kondorlar va hunarmandlarning ­ko'rgan zararlari uchun kompensatsiyani qabul qilmadi ­va indulgentsiya shaklida ­xazina mis kabi eski og'irlikdagi tangani qabul qilishini e'lon qildi: jin 3 tyanga. Bunday tartib ­shov-shuvga sabab bo'lishi kerak edi, lekin aksincha, hamma narsa juda xotirjam ketdi va bozorlarda yamba 800 tyanga teng deb e'lon qilinganida, hamma befarq tingladi, va oltin - 20 tyanga.
Hozirgi tangani yo'q qilib, uni boshqasi bilan almashtirmagan hukumatning pozitsiyasi g'alati edi. Muomalaga ruxsat etilgan tangalar soni ­nihoyatda ahamiyatsiz edi va shuning uchun yamba uchun mis tanganing kursi tez ko'tarila boshladi va hukumat tomonidan belgilangan 800 tyangadan 460 tyanga yetdi. Tanga bilan bog'liq qiyinchilik yanvargacha davom etdi ­, ular uni Oqsuv, Xo'tan va Yanysardan etkazib bera boshladilar, u erda ­kichik hovuzlar doimo aylanib yurardi; Qashqarning katta hovuzlari Yorkandga borib, u yerda hamon aylanib yuribdi. Xuddi shunday inqiroz 1855 yil may oyida G'uljada bo'lgan.
Ili chokhlari ¹³⁸ butun Xitoydagi chokhlar kabi sariq misdan quyiladi, ^uning tarkibida ^3/5 _mis va 2/5 _{rux mavjud} ; ular og'irlik bo'yicha hisoblanadi: jin, liang, qian va fen; 750 ta chokh ­jinni tashkil qiladi. Ichki Xitoydan berilmagan kumush yetishmagani ­uchun Ili maʼmuriyati 100 va 50 choʻklik sariq va qizil rangli yirik mis tangalar hamda 10 choʻzlik choʻyan tangalarni muomalaga chiqargan; natijada kichik choxlar yiriklariga quyila boshlandi, bu ayniqsa janubiy viloyatlardan kelgan ko'chmanchilar tomonidan amalga oshirilgan. Nihoyat, hukumat 100 va 50 chochlik tangalarni xuddi Qashqarda boʻlgani kabi ­hech qanday haq toʻlanmasdan yaroqsiz deb topishga qaror qildi.
Tez orada katta hayajon paydo bo'ldi. Bechora xitoylar do‘konma-do‘kon yurib, chokhini bir xil narxda qabul qilishni talab qilishdi, aks holda restoranlarni talon-taroj qilish bilan tahdid qilishdi. Ko'chalar g'azablangan faryod bilan qoniqish talab qiladigan odamlarga to'la edi; janjallar va tartibsizliklar ­politsiya harakatiga sabab bo'ldi.
Savdogarlar quyma temir va yirik qizil mis tangalarni yo'q qilishni va monoton tanga bilan to'liq qoniqishni talab qildilar, aks holda ular savdoni to'xtatmoqchi edilar. Chiang-jun, n-ketish zaruriyatini his qilgan, qoniqish talab qilgan odamlar tomonidan to'xtatildi. Nihoyat, Ili hokimiyati 100 chok ^{uchun 139 400 berishga rozi bo'lib, narxlarni pasaytirish bilan shug'ullanib, birinchi navbatda} ­tungeni qondirishga majbur bo'ldi .
Sharqiy Turkistonda savdoda mis tangalardan tashqari Qoʻqon va Buxoro chervonetslari, Xitoy kumush quymalari ham muomalada boʻladi. ­Mis tanganing kumush va oltinga nisbatan kursi ­doimiy emas; uning tushishi va ko'tarilishi bozor va baxtsiz hodisalarga bog'liq. Bizning bo'lganimiz davomida kursda quyidagi ­o'zgarishlar bo'ldi. Oktyabr oyida yamba uchun mis tanganing kursi doimiy ravishda 1800 dan 1900 va 2400 gacha tushdi va noyabrda katta hovuzlar uchun 2600 tyanga etdi. Bu raqamdan keyin ­bu tanga yo'q qilindi. 11-noyabrda yangi tanganing yamba 800 tianga kursi eʼlon qilindi va 12-dan boshlab kurs ­asta-sekin 600, 550 ga koʻtarila boshladi, dekabrda esa 460 tianga yetdi; yanvar oyidan boshlab ­tangalar yetkazib berilgandan so'ng valyuta kursi yana 525 tyanga tusha boshladi, fevral oyining oxirida esa 590 tyangagacha yetdi va biz ketgunimizcha bu ko'rsatkich saqlanib qoldi.
Oltinga kelsak ­, Qoʻqon chervonetsida quyidagi oʻzgarishlar roʻy berdi: 58-oktabrda yirik hovuzlar chervonetsga borgan, keyin 65, 75 va 84 tyangagacha boʻlgan, keyin chervonets kursi ­tez koʻtarilib, 11-noyabrda 20 tyanga, ­boshqasida 20 tyanga yetgan. kun 19 gacha, yanvar oyining boshlarida esa 14 tyanga ko'tarildi va faqat fevral oyining oxirida 17 ga tushdi. Chervonets 317g va 32 yamba hajmiga qarab doimiy ravishda yamba uchun almashtiriladi.
Xitoydan kumush ingotlar - bir necha avlod; Aslida, eng katta ingot yamba deb ataladi, uning og'irligi 50 yoki 51 xitoylik lans, bizning vaznimiz uchun - 4 funt 45 yoki 56 ­g'altak bo'lib, savdoda 120 rublga qabul qilinadi. kumush, shuning uchun Qo'qon chervonetslari taxminan 3 rublni tashkil qiladi. 75 kop. Qo‘qon chervonetsining og‘irligi 1 g‘altakning og‘irligi ancha yuqori standartdagi 11 fraksiyadan iborat bo‘lib ­, tarkibida 20 yoki 21 qo‘qon tyangi bor (tyanga – 77 don og‘irligidagi kumush tanga ­; bizning pulimiz bilan bir tyang kumushda taxminan 20 tiyin turadi) ­). Buxorodagi bir “Buxoro chervonets”i 30 tyanga, Buxorodagi “Qo‘qon chervonetslari” ­17 tyanga; Qo'qonda buxoro chervonetsining narxi ­mahalliy bilan bir xil. Qoʻqon va Buxorodagi mis tanga qizil misdan quyilgan hovuz deyiladi; 24 ta basseyn ­bir tortishish hosil qiladi; tyanga 4 ta dunyoga ega ¹⁴¹ ; 6 ta basseyn tashkil qiladi
dunyo.
Yerning mahsuli Qashqarda rusning yarim pudiga teng charik uchun aniqlanadi. Charikda 4 ta ishchak, ischakda esa 4 chak bor; Bu vazn xitoylarga shu tarzda qo'llaniladi: 6 ta charik 1 hu ga teng va 127 gramm jinni o'z ichiga oladi. Suyuqlik o'lchovi ham Xitoyning jinidir, deyarli ­172 rus funtiga teng.
Kumush va boshqa qimmatbaho buyumlar uchun Xitoy tarozilari qo'llaniladi va ­qopqoq, myskal va fyn bo'yicha hisoblanadi.
Uzunlik o'lchovi uchun bizning yarim arshinimizga teng bo'lgan rus arshin va Xitoy pishloq ishlatiladi. Ba'zi tovarlar "bair" kvadratlari uchun sotiladi. Xitoyning mu va qinglari yerning o'lchovi sifatida olinadi; birinchisi 1200 funtga teng, ikkinchisi esa 120 000 funt, ­u erda ¹⁴² va 100 mu o'z ichiga oladi. Turkistonliklar yul deb ataydigan Li masofa o‘lchovidir. Li tarkibida 27 1 74 rus soti mavjud­

har, 10 li 5 verst va 210 ⁵ / i _{7 ga teng} chuqurchalar. Qo‘qonliklar Qashqarda rus arshin va rus tarozilaridan foydalanadilar; faqat don donlariga nisbatan va umuman katta massalar uchun o'z vazniga ega - charik, bu bizning 12 funtga teng. Kb-kandskiy chariq ham 4 ta ischak va 8 chakka bo'linadi. Vazn va o'lchovlarning noaniqligidan ko'plab aldamchiliklar paydo bo'ladi, chunki hukumat bunga e'tibor bermayapti ­. Qo‘qon va Buxoroda bu kabi suiiste’molliklarni javobgarlikka tortish uchun maxsus mansabdor shaxslar bor .­

MAQOLA VA Izohlar