Qo`shma gaplar: substantsial talqin

Agar ipi uzunroq 

                                                 

1

  Ш.Холмирзаев.  Танланган  асарлар.  3  жилдлик.  3-жилд  Т.:  Шарқ.,  2003.18-6.  (Кейинги 

мисоллар ҳам шу жилддан опиниб, саҳифаси қавс ичида кўрсатилган 

 

---

qilinsa,  burgut  havoga  uchardi,  tag`in  qaytib  kelardi.

    Ta'kidlash  lozimki,  bu  tarzdagi  gapda 

ta'sirchanlik  yo`qolishi  barobarida  mazmuniy  aniqlikka  ham  putur  yetadi.  Ya'ni,  ayni  gapdagi 

muhim va nomuhim jihat sezilarsiz darajaga tushishi orqali badiiy mazmun bir qadar xiralashadi. 

Shu  ma'noda  shart  ifodasining  partsellyat  sifatida  asosdan  tashqariga  chiqarilishi  mazmun 

tiniqligi uchun ham, ta'kidni kuchaytirish uchun ham, qahramon nutqini konkretlashtirish uchun 

ham birdek xizmat qiladi deyish mumkin. 

"Vo darg`q, o`shanda Jonboyev degan bir pirqa a'zosi argimchog`imdi kesib tashlab edi. Keyin 

qandaydir  aybi  bilan  otuvga  hukm  bo`lib  ketdi...  He,  ko`p  yig`laganman.  Uning  uchun  emas! 

Arqon uchun... Tavba, xudo-ya, tavba qildim. Arqimchoq ham eskilik sarqiti ekan..." 

(68-6.). 

Bu  tarzdagi  tuzilmalar  mahoratli  adib  asarlarida  ko`p  uchraydi.  Ya'ni,  asos  qism  bilan 

partsellyat orasiga ta'kid yukli to`liqsiz gap kiritiladi. Misol tahlili to`liq bo`lishi uchun Jonboyev 

bilan  bog`liq  tafsilotlar  ifodalangan  jumlalarni  ham  olishga  to`g`ri  keldi.  Aslida,  he, 

ko`p 

yig`laganman.  Uning  uchun  emas!  Arqon  uchun...

  misolining  o`zi  partsellyativ  konstruktsiya 

tahliliga  yetarli.  Ammo  partsellyatdagi 

arqon

  so`zining  ma'nosi,  qahramonning  nima  sababdan 

arqon uchun yig`laganligining yetarli darajada tushunarli bo`lmasligi mumkin edi. Shu bois ayni 

holatlarni oydinlashtiruvchi jumlalar ham olindi. Jonboev hikoyachi qahramonning arg`imchoqni 

eskilik sarqiti deya kesib tashlagan va bola hech narsaga yaroqsiz holga kelgan arqon uchun ko`p 

yig`lagan  edi.  Bundan  oldin  Jonboyevning  o`z  aybi  bilan  otuvga  hukm  etilgani  xabari  aytib 

o`tiladi.  Yig`laganman  so`zi  Jonboyevning  otuvga  hukm  qilinganligiga  bevosita  ishora 

qilayotgandek holatni yuzaga keltiradi. Qahramon bu holatdan chiqib ketish uchun partsellyatdan 

oldin 

Uning  uchun  emas!

  to`liqsiz  gapini  keltirishni  ma'qul  ko`radi.  Bu  esa  partsellyatdagi 

ta'kidni  ikki  qissa  kuchaytiradi,  teranlashtiradi.  Ya'ni,  hatto  arqonni  ham  eskilik  sarqiti  deb 

bilgan  Jonboyevning  o`lganida  arqonchalik  ham  qiymat  topmaganligi  ana  shu  tarzdagi 

konstruktsiya  orqali  ifodalangan.  Bunday  tuzilmalarni  asos  va  partsellyat  o`rtasidagi  masofaga 

ko`ra shartli ravishda 

distant partsellyatli konstruktsiya

 deb atash mumkin. 

"-  Ena,  siz  o`zingiz  shu  yig`indan  xursandmisizq  -deb  jiddiy  so`radi  Habibullo.  -  Ko`rdik, 

haliyam sizni hurmat qilishar ekan. Juda! Ayniqsa, Xurram aka..."(82-b.). 

Bu misoldan anglashilganidek, gap strukturasini atayin bo`laklarga ajratish orqali uslubiy 

jihatdan  betaraf  gapning  ekspressiv  variantini  hosil  qilish  mumkin  ekan.  Agar  ayni 

konstruktsiyani 

Ko`rdik,  haliyam  sizni  juda  hurmat  qilishar  ekan 

  tarzida  oladigan  bo`lsak,  bu 

jumla  hech  qanday  jihati      bilan      alohidalikka  ega  emas.    Muayyan  holatga  qahramonning 

oddiygina  munosabati  bildirilgan  xolos.  Unda  qahramonning  voqelikka  nisbatan  farqli 

munosabatini sezish mumkin emas.  

Bu  tarzdagi  "silliq",  "jonsiz"  gapni  "harakatchan",  "jonli"  ifodaga  aylantirish  uchun 

muallifdan  katta  mehnat  talab  qilinmaydi.  Shunchaki  kichik  bir  punktuatsion  tryuk  orqali 

---

ko`zlangan  samaraga  to`liq  erishilgan.  Partsellyat  orqali  qaysi  bo`lak  alohida  ta'kid  olishi 

lozimligi  aniq  ko`rsatib  berilgan.  Zero,  ta'kidlanuvchi  bo`lakning  gap  tarkibidan  tashqariga 

chiqarilishidan  asosiy  maqsad  ham  shunda.  Shu  o`rinda  bir  savol  tug`iladi.  Xo`sh,  partsellyat 

sifatida  tashqariga  chiqarilgan  bo`lak  ko`proq,  kuchliroq  ta'kid  oladimi  yoki  partsellyat  bilan 

aloqalantiriladigan  bo`lakmi?  Berilgan  misol  asosida  bunga  javob  qidiradigan  bo`lsak  har  ikki 

bo`lak ham u yoki bu darajada ta'kid oladi.  

Ya'ni, gap tashqarisiga chiqarish orqali juda so`zi intonatsion jihatdan ham, grammatik jihatdan 

ham  alohida  ahamiyatga  ega  bo`lmoqda.  Lekin  uning  o`zi  mustaqil  holda  asos  bo`lakdan  ayri 

holatda  hech  qanday  ma'noga  ega  emas.  U  o`zi  birikib  kelishi  kerak  bo`lgan  so`z  bilan 

aloqalantirilgandagina  muayyan  ma'noga  ega  bo`ladi.  Ko`rsatilgan  hurmat  darajasining  juda 

kuchli  ekanligini  bu  qadar  aniq  ifodalash  uchun  mutlaq  dezartikulyatsiyaga  ehtiyoj  seziladi. 

Og`zaki  nutqda  bunday  maqsad  ifodasi  uchun  nihoyatda  mos  va  qulay  bo`lgan  turli  tarzdagi 

modellar,  mexanizmlar  mavjud.  Yozma  nutqda  partsellyatsiya  ana  shunday  mexanizmlarning 

eng harakatchani va qo`llanish uchun eng qulayi hisoblanadi.  

Misolda fikrni ta'sirchan ifodalash usullaridan biri sifatida e'tirof etiladigan to`liqsiz gap 

ham keltirilgan. Undagi ayniqsa so`zi to`liqsiz gapni kontekst tarkibidagi to`liq gap kesimi bilan 

aloqalantirishga xizmat qiladi. 

[WPm]  o`zbek  tilida  sodda  gaplar  qolipining  riyoziy  ifodasi  bo`lib,  bunda  [W]  -  atov 

birlik,  [Pm]-kesimlik  ko`rsatkichidir.  Qo`shma  gaplarda  [WPm,WPm]  tipik  ko`rinishning 

mohiyati shundaki, [QG] tarkibiy qismlarining markazlari sanalgan kesimlarning har biri o`ziga 

xos  shakllarning  umumiy  grammatik  ma'no  va  vazifalari  asosida  mustaqil  qo`llana  oladi. 

Shuning  uchun  bu  ko`rinishning  nutqiy  hosilalarida  ko`p  holatlarda  tarkibiy  qismlar  orasiga 

nuqta  qo`yib,  ularni  mustaqil  sodda  gaplarga  ajratish  mumkin.  Boshqacha  qilib  aytganda, 

mustaqil  sodda  gaplar  sifatida  (shu  ma'no  va  vazifada)  qo`llana  olish  qobiliyatiga  ega  bo`lgan 

gaplar ma'lum bir nutqiy sharoit talablariga ko`ra turli-tuman bog`lovchi vositalar asosida bir-biri 

bilan bog`lanadi, bir nutqiy (intonatsion) tugallikka ega bo`ladi, matn ichida bitga gap to`xtami 

bilan (gap pauzasi) ajratiladi. Bir nutqiy (intonatsion) tugallikka ega bo`lish va matn ichida bitta 

gap  to`xtami  bilan  ajratilishi  [QG]larning  umumiy  tipologik  xususiyati,  belgisi  bo`lganligi 

sababli  bu  xususiyat  [WPm,WPm)ni  [QG]larning  boshqa  tipli  ko`rinishlaridan  farqlashgagina 

emas, balki bu tipdagi gaplarda parsellyasiya imkoniyatlarini yuzaga keltiradi. 

Partsellyatsiyaga  uchragan  gaplar  ko`pgina  holatlarda,  og`zaki  nutqda,  kuchli  his-

hayajonni ifodalashga xizmat qiladi.  

Masalan, Alam qiladi, 

erta ketganlari alam.(A.Qo`shaeva) 

- E, keling, xola, keling. (A.Qahhor) 

---

- Bo`ldi, bo`ldi, masala hal, xola. (S.Abduqahhor) 

Bunday  vazifadagi  partsellyativ  takror  gaplarda  ega  olmoshlar  [0]  yoki  otlar  bilan  [Ot] 

ifodalanib, takrorlanib yoki takrorlanmay kelishi mumkin, chunonchi  

A) Bevaqt xazon bo`lmay har kim 

Yashab o`tsin dunyoda. 

Onajonim, har kim oshin 

Oshab o`tsin dunyoda. (AOripov) 

 

Bosh ustida o`tdi ko`p zamon 

O`tdi islom, o`tdi zardushti. (AOripov) 

 

Bu  ikkala  misolning  birinchisida  ega  olmosh  bilan,  ikkinchisida  ot  bilan  ifodalangan, 

kesim aynan partsellyativ takror qo`llangan: 

 

B) Odamlap o`tdilar bir vaqt, bir zamon, 

O`tdilar eng oddiy baxtdan ham yiroq. (AOripov) 

-  Gapirmoqchimisiz,  siz gapirmoqchimisizq  -  majlis  raisi  yana  prezidium  stoli  tomon  o`girildi. 

(S.Abduqaqqor) 

 

V) O`tgan hafta ham u kutdi, u ilhaq kutdi, kelmadilar.(I.Hasanov) 

- Gulandom seni sevadi. ...Ha, u seni sevadi. (I.Hasanov) 

 

B)  banddagi  misollardan  birinchisida  birgina  ega  (odamlar)  birinchi  qismida,  keyingisida  ega 

(siz)  ikkinchi  qismdagina  ifodalanib  kelgan,  V)  banddagi  har  ikkala  misolda  esa  ega  mavjud: 

birinchisida ega olmosh, ikkinchisining birinchi qismida ot (Gulandom), ikkinchi qismida uning 

ekvivalenti u qo`llangan. 

Partsellyativ  hosilalar  og`zaki  (dialogik)  nutqda  juda  ko`p  qo`llanadi  va,  ko`pincha,  ta'kid, 

kuchaytirish ma'nolariga ega bo`lib, har xil bo`yoqlarni bo`rttirib ifodalashda xizmat qiladi. 

Misollarga murojaat qilaylik: 

A) Ishonch bo`yog`ini bo`rttirib ifodalovchi gaplar: 

Kutmaydi, xomtama bo`lma, kutmaydi, kutmaydi. (I.Hasanov) 

-Nima qipti. nima qipti, bo`lishi mumkin. (I.Hasanov) 

B) Ikkilanish, o`ziga ishonmaslik: 

Nima qilay, u o`zga olamdan, begona yurtdan bo`lsa, nima qilay, ayt ...(I.Hasanov) 

... bu qanaqasi bo`ldi, kim ... kim bo`ldi bu? (I.Hasanov) 

---

B) o`kinch achinish bo`yog`i: 

Geroyligimni u bilan birga ko`mib keldim, o`zim ko`mdim, ha-a, o`zim ko`mdim. (Sh.Bo`taev) 

Siz  bilmaysiz-da,  Barakabek,  bilmaysiz-da,  -  dedi  boshini  ma'noli  irg`ab.  (M.Tursunov)  va 

boshqalar. 

Takror  gaplar  tarkibiy  qismlari  bir  tarkibli  gaplardan  iborat  bo`lishi  mumkin.  Bunda  qurilma 

tarkibida qo`llangan bir tarkibli gap to`laligicha takrorlansa, ba'zan bu takrorlanayotgan qismlar 

orasida boshqa birliklar qo`llanishi uchraydi. Chunonchi, 

1) -Olish kerak, albatta, olish kerak. (X.To`xtaboev) 

2) Yo`g`-e, arra qilinadi, eshitdingizmi, arra qilinadi.("Sharq yulduzi") 

3) Yigitni uchratish kerak, albatta, uchratish kerak.(N.Tilavov) 

4) Fozil sekin, lekin keskin: "Bas qil", -deydi. Shunaqa, ukasi, shunaqa. (A.Qo`shshaev) 

5) ...bo`ladi-ki, yeyiladi ... ha, bo`ladiki, yeyiladi.(A.Qo`shshaev) 

6) To`yga borish shart, qizlar, borish shart, bo`lmasa, xafa bo`lishadi. ("Yoshlik") 

7)  Yo`q,  kerakmas,  qo`ying,  kerakmas...  (AOripov)  kabi  misollarni  juda  ko`plab  keltirish 

mumkin.  

Misollardan  ko`rinib  turibdiki,  aksariyat  holda  qismlar  orasida  yo  ikki  tarkibli  gap,  yo 

undalma qo`llangan. Shuningdek, bir tarkibli gaplarning yolg`iz, alohida tarzda partsellyatsiyaga 

uchrashi ham mumkin: 

Topsa bo`larmikin-a, topsa bo`larmikan? (X.To`xtaboev) 

Ko`rganimni o`rtog`imga aytsam bo`ladimi? 

Nega bo`lmas ekan, nega bo`lmas ekan? ("Mushtum") 

Takror  gaplar  tarkibida,  asosan,  bir  tarkibli  gaplarning  shu  turlari  partellyatsiyaga  uchraydi  va 

ular fikrni ixcham, ta'sirchan qilib ifodalash uchun xizmat qiladi. 

Takror  gaplarning  qismlari  orasida  juda  ko`p  holatlarda  yuklamalar  qo`llanadi,  ularning 

qo`llanishi  partsellyatsiyada  u  yoki  bu  bo`yoqni  yanada  bo`rttiribroq  ko`rsatadi,  masalan, 

-mi

 

yuklamasi ishlatilganda qat`iylik, ishonch kabilar bo`rttiriladi: 

Hozir boshlaymi yoki haliroq boshlaymi? (X.To`xtaboev) 

Men ishdan charchab kelganman, dam olgani qo`yasanmi, yo`qmi, qo`yasanmi, yo`qmi? 

(A.Qahhor). 

Parsellyatsiyaga  uchragan  qismlar  orasida  yuklamalar  qo`llanganda  ta'kid  bo`yog`i 

bo`rttirilib ko`rsatiladi: 

To`g`ri! Nozik ish-da, nozik ish! (H.H.Niyoziy) 

Partsellyativ qo`shma  gaplarda ifodalanayotgan fikr yanada ta'kidlanadi, uslubiy bo`yoq yanada 

bo`rttiriladi. 

---

Parsellyativ  qo`shma  gaplar  xalq  og`zaki  ijodi  asarlarida  ham  ko`plab  uchraydi,  ular,  asosan, 

istak-hohish,  qat`iylik,  ishonch,  yalinish,  achinish  kabi  bo`yoqlarni  bo`rttirib  ko`rsatish  uchun 

xizmat qiladi. 

 

Yoki o`zimni o`ldiraman, yo shu zolim nachalnikni  (Hamza) 

 

Qildim, qildim, hammasini nodonlikdan 

 

Dev bilan olishsam, maylimi? - so`rayman qalpoqchamdan. 

 

Endi senga bersin umr, 

Senga bersin yoshimni. (AOripov) 

 

Shakl  va  mazmunning  dialektik  birligi  hamda  bu  dialektik  birlikning  namoyon  bo`lish 

tabiati  masalasi  har  qanday  fanning  ham  eng  markaziy  masalalaridandir.  Zero  har  qanday 

fanning,  shu  jumladan,  tilshunoslikning  ham,  bosh  maqsadi  hodisaning  shakli  va  mazmuni 

o`rtasidagi munosabatni hamda bu munosabatning o`ziga xos qonuniyatlarini aniqlashdan iborat. 

Shuning  uchun  ham  tilshunoslikda  "shakliy  va  mazmuniy  tahlilning  bir-biri  bilan  dialektik 

ravishda bog`langanligi" ko`p ta'kidlanadi. Chunki U.Veynreyx to`g`ri ko`rsatganiday, ma'no va 

uning  ifodasi  o`rtasidagi  qat'iy  moslik  faqat  ideallashtirilgan  semiotik  belgilargagina  xosdir. 

Tilda,  esa,  xususan,  uning  sintaktik  sathida  gapning  shakliy  va  mazmuniy  tarkiblari  o`rtasidagi 

aloqa  behad  murakkab  va  ko`pincha  ziddiyatli  bo`lib,  ular  bir-birlari  bilan  to`liq  muvofiq 

kelmaydi,  ko`pincha  mazmuniy-sintaktik  nomuvofiqlik  (asimmetriya)  mavjud  bo`ladi.  Ana 

shunday  nomuvofiqlik  bo`lmasa,  tilshunoslikning  oldida  muammoning  o`zi  ham  bo`lmas  edi. 

Lekin  gaplarinng  aksariyatida  ana  shunday  nomuvofiqlik  bor.  Shakl  va  mazmunning  bunday 

ziddiyatli tabiati tilnnng o`ziga xos xususiyatidir.  

Muhimi shuki, til birliklarining shakli va mazmuni o`rtasidagi dialektik ziddiyat ularning uzviy 

birligiga  to`sqinlik  qilmaydigan  emas,  balki  bu  ziddiyat  ana  shunday  birlik  mavjud 

bo`lgandagina mumkin bo`ladi, bu tildagi qonuniy va ob'yektiv hodisadir. 

O`zbek  tilida  sodda  gaplardagi  mazmuniy-sintaktik  nomuvofiqlik  (asimmetriya)  muammosi 

o`rganilgan

1

.  Ammo  bu  masala  qo`shma  gaplar  doirasida  alohida  o`rganilgan  emas.  Rus  tilida 

esa mazkur masala qo`shma gap materialida chuqur tadqiq etilgan

1

. 

                                                 

1

 Н. М. Семантико-сннтаксическая асимметрия в простом предложении узбекского языка. Докт. иссертация. 

Ташкент, 1984 

 

---

Aytish  lozimki,  sodda  gaplar  doirasidagi  mazmuniy-sintaktik  nomuvofiqlik,  asosan, 

tildagi  tejash  tendentsiyasining  namoyon  bo`lishi  sifatida  yuzaga  kelsa,  qo`shma  gaplardagi 

bunday nomuvofiqlikning zamini tildagi ortiqchalik tendentsiyasiga borib taqaladi. 

Shakli  bir  xil  bo`lgan  til  birliklari  omonimlar  deyiladi.  Zamonaviy  tilshunoslikda  omonim 

atamasi til birliklari modellariga nisbatan ham qo`llaniladi. 

Bir  denotativ  voqea  ifodalangan  ergash  gapli  qo`shma  gaplarda  mazmuniy-sintaktik 

nomuvofiqlik hamisha mavjud bo`ladi va bu nomuvofiqlikning yuzaga kelishi tildagi ortiqchalik 

tendentsiyasining  amal  qilishi  natijasidir.  Bu  tendentsiya  nutqiy  aloqadagi  muayyan  zaruriyat 

bilan  bog`liq,  albatta.  Bunday  zaruriyat  sifatida  so`zlovchining  turli  sub'yektiv  maqsadi, 

voqeaning  baholashi  kabilarni  ko`rsatish  mumkin.  So`zlovchi  ayni  maqsadi,  bahosi  va  shu 

kabilarni  alohida  ta'kidlab  ifodalash  uchun  predikativ  tizimlarni  tanlaydi,  lekin  bu  tizimlar 

denotativ voqeani emas, mazkur maqsadga ko`ra modusni ifodalaydi. Buning natijasida nazariy 

jihatdan  ikki  denotativ  voqea  ifodachisi  bo`lgan  ikki  (yoki  undan  ortiq)  predikativ  birlikdan 

iborat  ergash  gapli  qo`shma  gap  faqat  bir  denotativ  voqeani  ifodalaydigan  bo`lib  qoladi,  ya'ni 

faqat  bir  mazmuniy  "yadro"ni  o`z  ichiga  oladi.  Bu,  tayinki,  mazmun  va  shakl  jihatidan 

nomutanosiblikni keltirib chiqaradi. 

T.A.Kolosova rus tilidagi