Qo`shma gaplar: substantsial talqin

XULOSA 

 

O`zbek tili sintaksisini o`rganish taraqqiyotida ega yo`nalishi bosh  yo`nalish bo`ldi. Shu 

asosda  G`.Abdurahmonov,  M.Asqarovalarning  ishlarida  qo`shma  gap  haqidagi  mukammal 

ta'limot ishlab chiqildi. Qo`shma gap masalasi o`zbek tilshunosligida birinchi marta ilmiy asosda 

G`.Abduraqmonov  tomonidan  chuqur  o`rganildi.  Qo`shma  va  sodda  gaplarning  o`zaro 

munosabati,  farqlari,  qo`shma  gapning  turlari,  har  bir  turning  umumiy,  xususiy  jihatlari 

atroflicha tahlil qilinadi. 

Shuni  ta'kidlash  kerakki,  G`.Abdurahmonov  bundan  qariyib  49  yil  ilgari  qo`shma  gapni  shu 

darajada  sinchkovlik  bilan  o`rganganki,  natijada  qo`shma  gapning  hech  kimning  aqliga 

kelmagan  nozik  tomonlariga  ham  ahamiyat  bergan.  G`.Abduraqmonov,  M.Asqarova, 

A.G`ulomovlarning  ega  markazida  turgan  sintaktik  tahlillarida  yana  quyidagi  hal  qiluvchi 

holatlarni qayd etib o`tish lozim: 

1. Qo`shma gap bo`lishi uchun gapda ikki va undan ortiq ega-kesim markazi bo`lmog`i lozim. 

2.  "Bog`langan"  tushunchasi  asosida  teng  bog`lovchi,  ya'ni  "bog`lovchi  turkumidagi  teng 

bog`lovchi turiga oid yordamchi so`z bor" mazmunida tushuniladi. 

3. Ergash gapli qo`shma gaplarning "ergash" gapining turini belgilashda mazmun-vazifa omiliga 

tayaniladi.  

A.Berdialiev 80-yillarga kelib, qo`shma gap sintaksisiga yangi yo`nalish - sistem yo`nalish tahlili 

usullarini  izchil  ravishda  tadbiq  etishga  urindi.  A.Berdialiev  qo`shma  gap  sintaksisi  sohasiga 

sistem tilshunoslikning o`xshashlik (paradigmatika), sintaktik ziddiyatlar (sintaktik oppozitsiya) 

kabi tushunchalarni olib kirdi.  

Qo`shma  gap  [WPmRWPm]  umumiy  qolipi  o`nlab  ko`rinishlarda  va  cheksiz  nutqiy 

to`ldirilish shakllarida voqelanishi mumkin.  

Chunonchi: U aytgan. biz eshitgan edik. 

 va  

Bemorxonada yotgan o`rtoqlarini ko`rishga kecha Salim gul, bugun Rahim kitob olib bordi.  

Sistem  tilshunoslikda  har  bir  til  birligi  ongimizda  ma'lum  bir  shakl  va  ma'lum  bir  mazmun 

(vazifa)ning barqaror, yaxlitligi, butunligi sifatida (invariant holatda) yashaydi va nutqda cheksiz 

ko`rinishlar  (variantlar)  sifatida  yuzaga  chiqadi,  deb  uqtiriladi.  Bu  nutqiy  ko`rinishlarni  sanab 

nihoyasiga  yeta  olmaymiz,  zeroki  har  bir  til  birligining  milliard-milliard  bu  ko`rinishlari 

bizgacha  yaratilgan va  yana o`n chunon kelasi avlod tomonidan  yaratiladi. Lekin biz bu nutqiy 

ko`rinishlarni  invariant  holatida  bo`lgan  til  birliklari  va  variant  shaklida  yuzaga  chiqadigan 

nutqiy ko`rinishlari oralig`ida turuvchi tipik ko`rinishlar, variant turlariga birlashtira olamiz.  

---

Biz  shu  ma'noda  "ko`rinish  turi",  "ko`rinish  xili",  "tipik  ko`rinishlar"  kabi  birikmalardan 

foydalanamiz.  Yuqoridagi    [WPmRWPm]  umumiy  qolipi  o`zbek  tilida  qo`shma  gaplarning 

umumiy yaxlit, butun (invariant) qolipi (modeli)dir. 

[WPm,WPml  tipik  ko`rinishning  mohiyati  shundaki,  [QG]  tarkibiy  qismlarining 

markazlari sanalgan kesimlarning har biri o`ziga xos shakllarning umumiy grammatik ma'no va 

vazifalari asosida mustaqil qo`llana oladi. 

 

Substantsial  sintaksis  formal  sintaksisdan  farq  qilib,  ko`rib  o`tganimizdek,  nafaqat 

formulalar, balki ularning voqelashuvi - paradigmasi bilan ham ish ko`radi.