Qo'shimchalarning shakl va ma'no munosabatiga ko'ra turlari bajardi: Shodiyeva Shaxriniso Tekshirdi: Xudoyberdiyeva Nodira Oʻktamovna

QO'SHIMCHALARNING SHAKL VA MA'NO MUNOSABATIGA KO'RA TURLARI
Bajardi:Shodiyeva Shaxriniso
Tekshirdi:Xudoyberdiyeva Nodira Oʻktamovna
Morfemalar
monosemem
(yunoncha monos - (bir, (yakka)
QO’SHIMCHALARNING SHAKL VA MA’NO MUNOSABATIGA KO’RA TURLARI
OMONIMLAR
SINONIMLAR
ANTONIMLAR
PARONIMLAR
Shakli har xil bo’lsa ham, ma’nosi bir-biriga yaqin bo’lgan so’zlar
Masalan: yuz, bet, aft, chehra, oraz…
Bir ma’noning bir necha so’z shakllarini orqali berilishi sinonimlarni yuzaga keltiradi.
Bir umumiy ma’nosi bilan o’zaro bog’lanuvchi so’zlar guruhi sinonimik qator deyiladi
Sinonimik qator ikki yoki undan ortiq so’zdan tashkil topadi.
Har bir sinonimik qatorda bir so’z asosiy so’z hisoblanadi.
So'z yasovchi
-chi, -ma, -li, -la
-chi
-ma
-li
-la
Qadimgi turkiy tilda leksemalarni o'zaro farqlashga xizmat qiladigan qattiq a fonemasi va yumshoq a fonemasi, shuningdek qattiq о fonemasi va yumshoq о fonemasi mavjud bo'lgan. Masalan, hozirgi o'zbek tilidagi bo'la- I (xolavachcha) leksemasi asli bola fonemalalar tizimiga, bo'la- II (durkun) leksemasi esa bola fonemalar tiziga ega bo'lgan. Bu misollarda о va o, a va a boshqa-boshqa fonemaga teng.
Omoaffikslarda manzara boshqacha: qattiq a va yumshoq a bir fonemaning ikki ko'rinishiga teng holatda bo'ladi. Qattiq ovoz tovush qatnashgan asosga ushbu affiksning -a ko'rinishi, yumshoq ovoz tovush qatnashgan asosga esa -a ko'rinishi qo'shilgan: qan+a ( qana- > qana-, til+a ( tila- > tila- kabi. Boshqa ovoz tovushlarda ham xuddi shunday.
Sinonimlar uch xil bo’ladi
1. Lug’aviy sinonimlar
2. Frazeologik sinonimlar
3. Grammatik sinonimlar
2) fe'l leksemadan ot leksema yasaydi: taq + a ( taqa- kabi; 3) sifat leksema yasaydi: a) fe'l leksemadan yasaydi: chaq+ a (chaqa-, b) ot leksemadan yasaydi: chek+a ( cheka > chekka- kabi; 4) ravish leksema yasaydi: a) fe'l leksemadan yasaydi: qo'sh+a ( qo'sha- kabi, b) tasvir birligidan yasaydi: shart+a ( sharta > shartta- kabi. Bu yerda omonimlik leksema yasovchi affikslar orasida voqe bo'lgan. Bunday omoaffikslik holati shakl yasovchi morfemalar orasida ham mavjud. Masalan, ifoda jihati a fonemasiga teng omoaffikslar bilan fe'l leksemaning quyidagi shakllari yasaladi: 1) ravishdosh shakli yasaladi: kel+a ( kela (Kela ishga tushib ketdi kabi); 2) zamon shakli yasaladi: kel+a+di kabi; 3) kuchaytiruv ma'nosini ifodalaydigan shakl yasaladi: urun- + a, uruna- > urna- kabi; 4) takror ma'nosini ifodalaydigan shakl yasaladi: bur+a bura- kabi
Bir turkum leksemasining bunday to'rt shaklini yasovchi affikslarni o'zaro ajratish qiyin emas. Ifoda jihati ayni bir fonemaga teng leksema yasovchi affiks bilan shakl yasovchi affiks esa yaqqol farqlanadi. Ifoda jihati i fonemasiga teng omoaffikslar orasida, leksema yasovchi va shakl yasovchi affikslardan tashqari, shakl o'zgartiruvchi affiks - III shaxs nisbatlovchisi ham bor: ish+i (ishi- kabi.
Omoaffikslar orasida ifoda jihati yakka shovqin tovushga, ovozli tovushga, ovozdor tovushga, shuningdek ikki, uch fonemaning tizmasiga teng affikslar ham anchagina. Omoaffikslarning yuzaga kelishi turkiy tilning ilk taraqqiyot bosqichida voqe bo'lgan. Omoaffikslarning yuzaga kelishi omoleksemalarning yuzaga kelishidan keskin farq qiladi. Masalan, yakka ovoz tovush affiksning ifoda jihati sifatida tanlanib, unga leksema yasash vazifasi ham, shakl hosil qilish vazifasi ham yuklangan. Bunday hodisa yuqorida tasvirlangan -a omoaffikslarida yaqqol o'z aksini topgan.