Qo’shaloq va oʻzgaruvchan yulduzlar xususiyatlari OʻzMu fizika fakulteti Astronomiya yoʻnalishi

Qo’shaloq va oʻzgaruvchan yulduzlar xususiyatlari
OʻzMu fizika fakulteti Astronomiya yoʻnalishi
2- bosqich talabasi Muzaffarova Mehinbonu Bahrom qizi
Annotatsiya: Galaktikamizdagi yulduzlar, gaz-chang bulutlari hamda yulduz to`dalarining harakatlari, ularning fazoviy va fizik xarakteristikalari bo`yicha statistik taqsimoti, evolutsiyasi, beqarorligi kabi masalalar bilan yulduzlar astronomiyasi bo`limi shug`ullanadi. Bu bo`lim mustaqil ravishda shakllangan davrda hali bizning Galaktikamiz tuzilishi va evolutsiyasiga oid jiddiy natijalar qo`lga kiritilmagan, yechilmagan savollar esa juda ko`p edi. Ushbu savollar yuzasidan bu maqolada soʻz yuritdik.
Kalit soʻzlar: Tycho Brahe super yulduzi, Spektroskopik qo‘shaloq, Astrometrik qoʻshaloq, vizual qoʻshaloq, pulsatsiya.
Yulduzlar – Koinotda eng ko‘p tarqalgan va Koinotning 98 foiz massasini o‘zlariga jamlab olgan obyektlardir. Yulduzlarning asosiy xususiyatlarini ularning massasi, yorqinligi va radiuslari aniqlaydi.
Yulduzlar o‘zlarining turli-tumanliklari bilan ajralib turadilar. Ularning orasida umumiy xususiyatlarga ega bo‘lganlarini alohida gruppalarga ajratishimiz mumkin. Bunday ajratishlar barcha yulduzlarni o‘rganishimiz uchun qulaylik yaratadi. Ayniqsa ularni ichida yo‘ldoshlarga, pulsatsiya, chaqnashlarga va hakozolarga ega bo‘lganlari qiziqarlidir. Bunday yulduzlar ko‘pincha nostatsionar yulduzlar deb yuritiladi. Ularda bo‘lgan yoki bo‘layotgan hodisalarni o‘rganish, bizga Koinotning umumiy holatini tasavvur qilishimizga imkoniyat yaratadi. Yuqoridagi xusuyatlarga ega bo‘lmagan yulduzlar normal yulduzlar deyiladi. Tabiiyki biz yulduzlarni o‘rganishni normal yulduzlardan boshlaymiz.
Yulduzlar qadim zamonlardayoq o‘zlarining ko‘rinma ravshanligiga qarab yulduz kattaliklari bo‘yicha sinflarga bo‘lingan. Eng yorug‘ yulduzlar 1-kattalikdagi, keyingilari 2-kattalikdagi va hakozo deb atalgan. Oddiy ko‘zga ko‘rinadigan eng xira yulduzlar 6-kattalikdagi yulduzlardir. Keyinchalik bunday bo‘linish oddiy ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydigan teleskopik yulduzlar sohasida ham davom ettirildi. Hozirgi zamon eng katta teleskoplar yordamida oddiy ko‘z bilan kuzatilganda 18-kattalikkacha bo‘lgan yulduzlarni, fotosuratga olganda 23-kattalikgacha bo‘lgan yulduzlarni ko‘rish mumkin. Yulduz kattaliklari “m” harfi bilan belgilanadi (masalan 15m – bu 15-yulduz kattaligi).
Yulduzlarni kattaliklarga bo‘lish oldin ixtiyoriy hisoblangan bo‘lsada, u kishi ko‘zining nurlarni qabul qilishi bilan bog‘liq bo‘lgan aniq asosga ega. 1-kattalikdagi yulduzlar o‘rta hisobda 2-kattalikdagi yulduzlardan necha marta yorug‘ bo‘lsa, 2-kattalikdagi yulduzlar ham 3-kattalikdagi yulduzlardan shuncha marta yorug‘ va hokazo. Shuni hisobga olsak, ketma-ket kattalikdagi yulduzlarning ravshanligi geometrik progressiyani tashkil etadi. Ketma-ket turgan ikki sinf ravshanligining nisbati (ya’ni, progressiyaning maxraji) taxminan 2,5 ga teng. 1-kattalikdagi yulduzlarning ravshanligi 6-kattalikdagi yulduzlarning ravshanligidan deyarli 100 marta kattadir.
O’zgaruvchan miqdorlarga ega bo’lgan yulduzlar o’zgaruvchan yulduzlar deb ataladi. Yulduzlar yorqinligidagi o’zgarishlar birinchi bo’lib 16 – asr oxirida, Tycho Brahe super yangi yulduzi (Tycho Brahe’s supernova) porlaganda (1572), va Ceti (Mira) yulduzi yorug’ligi davriy o’zgarishi kuzatilganda (1596) Yevropada qayd etilgan. Kuzatishlar aniqligi rivojlanishi bilan o’zgaruvchan yulduzlar soni doimiy ravishda ortib bordi. Eng yangi katalog taxminan 40 000 o’zgaruvchanligi ma’lum yoki shubhali o’zgaruvchan yulduzlarni o’z ichiga oladi. To’g’risini aytganda barcha yulduzlar o’zgaruvchan. Bu o’zgarishlar, odatda sekin bo’lsa ham, ba’zi evolyutsion fazalarda ekstremal tez bo’lishi mumkin. Ba’zi evolyutsion etaplarda davriy o’zgarishlar, masalan, yulduzning tashqi qatlamining pulsatsiyalanishi ham bo’lishi mumkin.
Ko‘p holda osmondagi ikkita yulduz biri biriga yaqin joylashgan bo‘lib ko‘rinadi, aslida ularni juda katta masofalar ajratib turadi. Bunday tasodifiy juftliklar optik qo‘shaloq yulduzlar deb nomlanadi. Shunday bo‘lsada, ko‘pgina yaqin joylashgan yulduziy juftliklar bir xil masofada joylashgan bo‘lib, fizik juftlikni tashkil etadilar, bunda ikkala yulduz bir-birining atrofida aylanadilar. Barcha yulduzlarning deyarli yarimi Quyosh kabi yakka yulduzlardir, 50% dan ziyod yulduzlar ikkita va undan ko‘proq a’zolarga ega yulduzli sistemalarga taalluqlidir. Umumiy holda ko‘pchilik sistemalar ierarxik tuzilishga ega: uch karrali sistemalarda bitta yulduz qo‘shaloq yulduz atrofida, to‘rt karrali sistemalarda ikkita qo‘shaloq juftlik biri birining atrofida aylanadilar. Shunday qilib, ko‘p hollarda murakkab sistemalarni bir nechta pog‘onalarga ega juftliklar deb ko‘rsatish mumkin.
Qo‘shaloq yulduzlar ularni kuzatish usuli asosida sinflashtiriladi. Vizual juftliklarni ikkita yakka komponenta deb qabul qilish mumkin, bunda yulduzlar orasidagi masofa 0,1 burchak sekunddan kichik bo‘lmog‘i lozim. Komponentalarning o‘zaro joylashuvi ko‘p yillar davomida o‘zgarib boradi, chunki ular o‘zlarining orbitalari bo‘ylab harakatlanadilar. Astrometrik qo‘shaloqlarda faqat bitta yulduz ko‘rinadi, ammo undagi xususiy harakatining o‘zgaruvchanligi ko‘zga ko‘rinmas ikkinchi komponenta mavjudligidan dalolat beradi. Spektroskopik qo‘shaloq yulduzlar ularning spektrlari asosida topiladi. Bunda spektral chiziqlarning ikkita to‘plami yoki ana shu chiziqlar orasida davriy ravishda dopplercha siljish kuzatiladi, bu ham ko‘rinmas yo‘ldoshga ishora qiladi. Qo‘shaloqlarning to‘rtinchi sinfi fotometrik qo‘shaloq yoki tutuluvchan o‘zgaruvchan yulduzlardir. Bu sistemalarda juftlikning komponentalari muntazam biri-birini to‘sib o‘tadilar, oqibatda ularning umumiy yulduziy kattaliklari o‘zgarib turadi.
Qo‘shaloq yulduzlar, shuningdek, o‘zaro ta’sirlashuvlariga binoan ham sinflashtirilishlari mumkin. Keng juftliklarning komponentalari orasidagi masofa bir necha o‘n va bir necha yuz astronomik birliklar bo‘lib, ularning orbital davrlari bir necha o‘n yildan bir necha ming yilgacha tashkil etishi mumkin. Tig‘iz qo‘shaloq sistemalarda yulduzlar orasidagi masofa bir astronomik birlikdan yulduz radiusigacha teng bo‘lishi mumkin. Ularda orbital davr bir necha soatdan bir necha yilgacha bo‘ladi. Kontaktli qo‘shaloqlarda komponentalari shunchalik yaqinki, ular biri-biriga tegib turadi.
Qo‘shaloq sistemalardagi yulduzlar sistemaning massalar markazi atrofida harakatlanish orbitasi ham ellips ekanligi isbotlangan, va kuzatuvlarni sharhlaganda ko‘pincha komponentalarning biri qo‘zg‘almas, ikkinchisi esa, uning atrofida aylanadi deb olinadi.
Vizual qo‘shaloqni olib ko‘raylik, bunda bosh komponenta qo‘zg‘almas, yo‘ldoshi esa, orbita bo‘ylab uning atrofida harakatlanayapti deb faraz qilaylik. Yulduzlar orasidagi burchak masofani va pozitsion burchakni bevosita kuzatuvlardan aniqlash mumkin. Ko‘p yillik muntazam kuzatuvlardan foydalangan holda yo‘ldoshning relyativistik orbitasi topiladi. 1830 yildagi Katta Ayiq yulduzi misolida qo‘shaloqning dastlabki orbitasini koʻrishimiz mumkin.
Vizual qo‘shaloq yulduzlarning kuzatuvlari fazo tekisligidagi nisbiy orbital ellipsning proeksiyasini beradi, bunda haqiqiy orbitaning vaziyati va shakli aniqlanmaydi. Shunday bo‘lsada, bosh yulduz nisbiy orbitaning fokal nuqtasida joylashishi lozim degan taxmindan ularni hisoblab topish mumkin. Bosh yulduzning proeksiyalangan nisbiy orbitadagi hisoblangan vaziyatidan chetlashishlari haqiqiy orbitaning batafsil orientatsiyasini topishga imkon beradi. Orbitaning absolyut o‘lchamini qo‘shaloqlar orasidagi masofani bilgan holda aniqlash mumkin. Bular orqali Kepler qonunlaridan foydalanib, sistemaning umumiy massasi hisoblab topiladi.
Astrometrik qo‘shaloqlarda massalar markazi atrofida faqat yorqin tashkil etuvchisining orbitasini kuzatish mumkin. Agar ko‘rinayotgan komponentaning massasi biror yo‘sinda, masalan, uning yorituvchanligidan aniqlansa, ko‘rinmas yo‘ldoshning ham massasini aniqlasa bo‘ladi.
1830 yilda ilk bor topilgan astrometrik qo‘shaloq yulduz Sirius edi, uning xususiy harakati o‘ziga xos to‘lqinsimon ko‘rinishga ega. Uning atrofida kichik yo‘ldosh mavjud deb taxmin qilindi, u bir necha o‘n yildan so‘ng topildi. Ushbu qo‘shaloqning yo‘ldoshi Sirius B umuman yangi turdagi obyekt, ya’ni, oq karlik bo‘lib chiqdi.
Spektroskopik qo‘shaloq yulduzlar xatto eng kuchli teleskoplarda ham kuzatilganda yakka yulduzlardek ko‘rinadilar, ammo ularning spektrlari muntazam davriy o‘zgarishlarga egadir. Dastlabki spektral qo‘shaloq 1880- yilda topilgandi, unda UMa yoki Mitsar yulduzining spektral chiziqlari teng vaqtlar oralig‘ida ikkitaga parchalanib turishi aniqlandi.
Spektral chiziqdagi Doplercha siljish radial tezligiga to‘g‘ri proporsional. Shunday qilib, spektral chiziqlarning eng kuchli ajralishi komponentalardan biri kuzatuvchiga yaqinlashayotganga, ikkinchisi esa, uzoqlashayotganga mos keladi.
Fotometrik qo‘shaloqlarda umumiy yorqinlikning davriy o‘zgarishlari sistemadagi komponentalarining harakatlari tufayli kelib chiqadi. Odatda fotometrik juftliklar biri birini to‘sib o‘tadilar, bunda yorqinlikning o‘zgarishlari nafaqat tutilishlari tufayli, balki yaqin joylashgan komponentalari sirtlari ko‘tarilish-pasayish effektlari sababli shakllarining ellipsoidal ko‘rinishga egaligidan ham sodir etiladi. Bunday sistemalarda komponentalarning biri yoki ikkalasi ham ko‘tarilish-pasayish tufayli ellipsoidal shaklga kirgan bo‘ladi.
O’zgaruvchan miqdorlarga ega bo’lgan yulduzlar O’zgaruvchan yulduzlar deb ataladi. Yulduzlar yorqinligidagi o’zgarishlar birinchi bo’lib 16 – asr oxirida, Tycho Brahe super yangi yulduzi (Tycho Brahe’s supernova) porlaganda (1572), va o Ceti (Mira) yulduzi yorug’ligi davriy o’zgarishi kuzatilganda (1596) yevropada qayd etilgan. Kuzatishlar aniqligi rivojlanishi bilan o’zgaruvchan yulduzlar soni doimiy ravishda ortib bordi. Eng yangi katalog taxminan 40 000 o’zgaruvchanligi ma’lum yoki shubhali o’zgaruvchan yulduzlarni o’z ichiga oladi. To’g’risini aytganda barcha yulduzlar o’zgaruvchan. Evolyutsiyasi davrida yulduzning tuzilishi va yorqinligi o’zgaradi. Bu o’zgarishlar, odatda sekin bo’lsa ham, ba’zi evolyutsion fazalarda ekstremal tez bo’lishi mumkin. Ba’zi evolyutsion etaplarda davriy o’zgarishlar, masalan, yulduzning tashqi qatlamining pulsatsiyalanishi ham bo’lishi mumkin.
Yulduzlar yorqinligida kichik o’zgarishlar uning sirtidagi issiq va sovuq dog’lar sababli, u o’z o’qi atrofida aylanganligi tufayli paydo bo’lish va yo’qolish sababli bo’ladi. Quyoshning yorqinligi quyosh dog’lari tufayli kuchsiz o’zgaradi. Ehtimol, bunday dog’lar barcha yulduzlarda bordir. Dastlab yulduzlar yorqinligi vizuai ravishda uni yaqinidagi boshqa yulduz bilan taqqoslab aniqlangan.
Keyinroq, taqqoslashlar fotografik platalarda bajarildi. Hozirda eng aniq kuzatishlar fotoelektrik ravishda yoki CCD kameradan foydalanib bajarilmoqda. Qiymat o’zgarishini vaqtning funksiyasi sifatida berilishi yulduzning yorug’lik grafigi deyiladi. Undan qiymat o’zgarishining amplitudasini va agar u davriy bo’lsa uning davrini aniqlash mumkin.
O’zgaruvchan yulduzlarning asosiy katalogi astronom Boris Vasilyevich Kukarkin tomonidan yozilgan General Catalogue of Variable Stars hisoblanadi. Yangi, qo’shimcha nashrlar ham chiqmoqda; P.N. Kholopov tomonidan 1985-1987 yillarda qilingan to’rtinchi nashr Samon Yo’li galaktikasining 32 000 o’zgaruvchilarini o’z ichiga oladi.
Konfiguratsiyasiga mos holda nom beriladi. Berilgan konfiguratsiya bo’yicha birinchi kashf etilgan o’zgaruvchanning nomi R (in the genitive case). Ikkinchi o’zgaruvchanning simvoli S, va hokozo, to Z gacha. Bundan keyin ikki harfli simvollar, RR, RS, ... to ZZ gacha foydalaniladi va keyin AA dan to QZ gacha ( I dan tashqari ). Bu faqat 334 o’zgaruvchan uchun yetarli bo’ladi, va undan keyingilari uchun nomerlash quyidagicha davom etadi: V335, V336, va h.k. (V harfi o’zgaruvchan (variable) ma’nosini bildiradi). Ba’zi yulduzlar uchun, ularning o’zgaruvchan ekanligi keyinroq aniqlangan bo’lsada, Grek harfli simvollar saqlanib qolgan, masalan, (e. G. Δ Cephei).
O’zgaruvchanlarning klassifikatsiyalanishi yorug’lik grafigining shakliga, va spektral klasslar va kuzatilgan radial harakatiga asoslangan. Spektr, yulduz atrofidagi materialning to’yiq yutilish chiziqlaridan ham iborat bo’lishi mumkin. Shu bilan birga kuzatishlar optik sohadan tashqarida ham bajarilishi mumkin. Ba’zi o’zgaruvchanlarning (chaqin yulduzlarning) radio nurlanishi ularning optik yorqinligi bilan bir vaqtda kuchli ortadi. Radio va Rentgen o’zgaruvchalarga misollar radio va Rentgen pulsarlari va Rentgen barsterlari hisoblanadi.
O’zgaruvchanlar odatda uchta asosiy tipga bo’linadi: pulsatsiyalanuvchi (pulsating), eruptiv (eruptive) va tutiluvchi (eclipsing) o’zgaruvchanlar. Tutiluvchi o’zgaruvchanlar binar sistemalar bo’lib, komponentlar davriy ravishda bir-birining oldidan kesib o’tadi. Bu o’zgaruvchanlarda yorug’lik o’zgarishlari yulduzlardagi hech qanday fizikaviy o’zgarishlarga mos kelmaydi. Ular binar yulduzlar bilan bog’liq holda o’rganiladi. Boshqa o’zgaruvchanlarda yorqinlikning o’zgarishi yulduzning ichki o’zgarishlari bilan bog’liq. Pulsatsiyalanuvchi o’zgaruvchanlarda o’zgarishlar tashqi qatlamlarning kengayishi va qisilishi bilan bog’liq. Bu o’zgaruvchanlar gigantlar va supergigantlar bo’lib ular evolyutsiyasida noturg’un etapga yetib borgan. Eruptiv o’zgaruvchanlar odatda massasini tarqatuvchi kuchsiz yulduzlar hisoblanadi.
Ular asosan masa bir komponentdan boshqasiga o’tadigan yaqin binar sistemalarning a’zosi bo’lib hisoblanadi. Yana , bir nechta aylanuvchi o’zgaruvchanlar ham ma’lum bo’lib, ularda yorqinlikning o’zgarihi sirtidagi temperaturaning notekis taqsimoti bilan, yulduz aylanganda yulduz dog’ining ko’rinuvchi tomonga kelishi bilan bog’liq bo’ladi. Bunday yulduzlar yetarlicha umumiy bo’lishi mumkin – umuman olganda bizning Quyosh ham kuchsiz aylanuvchi o’zgaruvchan hisoblanadi. Aylanuvchi o’zgaruvchanlarning eng ma’lum guruhi magnit A yulduzlar hisoblanadi (ya’ni, α2 Canum Venaticorum yulduzlar). Bu yulduzlar yulduz dog’larining ortishiga sabab bo’luvchi kuchli magnit maydonga ega bo’ladi. O’zgaruvchanlarning aylanish davri 1 kundan to 25 kungacha, va amplitudasi 0.1 m a g dan kamroq.
Pulsatsiyalanuvchi O’zgaruvchanlar. Pulsatsiyalanuvchi o’zgaruvchanlarning spektral chiziqlarining to’lqin uzunligi yorqinlik o’zgarishi bilan birga o’zgaradi. Bu o’zgarishlar Doppler effekti tufayli bo’lib ular yulduzning tashqi qatlamlari shubhasiz pulsatsiyalanadi.
Pulsatsiya davri yulduzning xususiy chastotasiga mos bo’ladi. Xuddi kamertonni urganda u xarakteristik chastota bilan tebrangani kabi, yulduz ham fundamental tebranish chastotasiga ega bo’ladi. Fundamental chastotaga qo’shimcha boshqa chastotalar, overtonlar, ham mavjud bo’lishi mumkin. Kuzatilayotgan yorqinlikning o’zgarishi tebranishlarning barcha modalarining superpozitsiyasi sifatida qarab tushunilishi mumkin. 1920 yillar atrofida ingliz astrofizigi Sir Arthur Eddington ko’rsatdiki, pulsatsiya davri P o’rtacha zichlikning kvadrat ildiziga teskari proportsional bo’ladi.
Yulduzning diametri pulsatsiya paytida ikki marta o’zgarishi mumkin, ammo odatda o’lchamlarning o’zgarishi juda kam bo’ladi. Yorug’lik o’zgarishining asosiy sababi sirt temperaturasining davriy ravishda o’zgarishi hisoblanadi. Yulduzning yorqinligi uning effektiv temperaturasiga sezgir holda bog’liq, L ∝ Te4.
Shunday qilib effektiv temperaturaning kichik o’zgarishlari yorqinlikning katta o’zgarishlariga olib keladi. Odatda, yulduz turg’un gidrostatik muvozanatda bo’ladi. Agar uning tashqi qatlamlari kenggaysa, zichlik va temperatura kamayadi. Bosim u vaqtda kamroq bo’ladi va gravitatsiya kuchi gazni yana qaytadan qiasdi. Ammo, energiya gazning haeakatiga aylanmasdan turib bu tebpanishlar bostiriladi.
Yulduzlar ichki qismidan keladigan nurlanish energiyasi oqimi, agar u gazning kattaroq zichlikli sohalarida yutilganda edi, yulduzlar tebranishlari uchun manba bo’la olardi.
Ammo bu, odatda, gaz qisilganda noshaffoflik haqiqatan ham katta bo’lib qoladigan, vodorod va geliy qisman ionlashgan ionizatsion zonalardan tashqari hol emas. Agar ionizatsion zonalar atmosferaning kerakli chuqurligida joylahgan bo’lsa, ionizatsion zonaning qisilish paytida yutilgan va kengayish paytida ajralgan energiya ossillyatsiyani hosil qilishi mumkin. Sirt tamperaturalari 6000–9000 K bo’lgan yulduzlar bu noturg’unlikka moyil bo’ladilar. HR diagrammaning bunga mo bo’limi cepheid noturg’unlik yo’lakchasi deyuladi.
Cepheidlar. Pulsatsiyalanivchi o’zgaruvchanlarning orasida eng muhimlari cepheidlar bo’lib ular δ Cephei nomiga qo’yilgan. Ular F-K spektral klassning guruh I upergigantlari hisoblanadi. Ularning davri 1–50 kunlarni va ularning amplitudalari 0.1–2.5 miqdorlarni tashkil etadi. Yorug’lik grafigining shakli to’g’ri, tez yorqinlashish va undan keyin sekinroq pasayishni. Cepheidlarning davri va absolyut miqdori(ya’ni yorqinligi) o’rtasida aloqadorlik mavjud bo’lib, u 1912 yilda cepheidlardan Kichik Magellan Bulutida Henrietta Leavitt tomonidan kashf etilgan. Bu davr-yorqinlik bog’lanishdan foydalanib yulduzlargacha va yaqinroqdagi galaktikalargacha bo’lgan masofani o’lchash mumkin.
Biz yuqorida ta’kidlagan edikki, pulsatsiya davri o’rtacha zichlikka bog’liq. Boshqa tomondan, yulduzning o’lchami, va demak uning zichligi uning umumiy yorqinligiga bog’liq. Shunday qilib nima uchun pulsatsiyalanuvchi yulduzlar davri va yorqinligi o’rtasida aloqadorlik mavjud ekanligini tushunish mumkin.
Klassik cepheidlarning miqdori M. M va log P o’rtasidagi bog’lanish chiziqli. Ammo, qandaydir qiymatgacha, cepheidlar yorqinligi rangdan ham bog’liq bo’ladi, ko’kroq yulduzlar yorqinroq. W Virginis Yulduzlari. 1952 yilda Walter Baade haqiqatda ikki tipdagi cepheidlar mavjudligini ta’kidladi: klasik cepheidlar va WVirginis yulduzlar. Ikkala tip ham davr-yorqinlik bog’lanishiga bo’ysunadi, ammo berilgan davrdagi WVir yulduzlar shunga mos keluvchi klassik cepheidlarga nisbatan 1.5 miqdorlarga kuchsizroq. Bu farq klassik cepheidlar yosh guruh I dagi obyektlar, va Wvir yulduzlar guruh II dagi qari yulduzlar ekanligi tufayli kelib chiqadi. Boshqacha aytganda, o’zgaruvchanlarning ikki klassi o’xshash.
Oldinroq WVir davr – yorqinlik bog’lanishi cepheidlarning har ikkala tipi uchun ham foydalanildi. Buning natijasida klassik cepheidlargacha bo’lgan masofa juda kam bo’lib chiqdi. Masalan, Andromeda Galaktikasigacha bo’lgan masofa klassik cepheidlarnikiga asolangan edi, chunki faqat ular bu masofada ko’rinishi uchun yetarlicha yorqin bo’lishi kerak. Davr – yorqinlik bog’lanishining to’g’riroq shaklidan foydalanilganda barcha ekstragalaktik masofalar ikkilanishi kerak bo’ldi. Samon Yo’ligacha bo’lgan masofani o’zgartirih shart bo’lmadi, chunki ularning o’lchashlari boshqa metodlarga asolangan edi.
RR Lyrae Yulduzlari. Pulsatsiyalanuvchi o’zgaruvchan yulduzlarning uchinchi muhim klassi RR Lyrae yulduzlar hisoblanadi. Ularning yorqinliklarining o’zgarishlari cepheidlarnikiga nisbatan kichukroq, odatda bir miqdorga kamroq. Ularning davrlari ham qisqaroq, bir kunga kam. WVir yulduzlarga o’zshash RR Lyrae yulduzlar ham qari guruh II yulduzlari hisoblanadi. Ular sharsimon yulduzlar klasterlarida juda umumiy, shuning uchun dastlab klaster o’zgaruvchanlar deb atalar edi.
RR Lyrae yulduzlarning absolyut miqdori taxminan MV y= 0.6 ± 0.3. Ularning barchasi qo’pol qilib aytganda bir xil osh va massaga ega, va shuning uchun bir xil, geliy yadroda endigina yona boshlagan evolyutsion fazaga to’g’ri keladi. RR Lyrae o’zgaruvchanlarining absolyut miqdorlari ma’lum bo’lgani uchun, ular sharsimon klasterlargacha bo’lgan masofani aniqlashda foydalanilishi mumkin.
Fizik o‘zgaruvchan yulduzlar ravshanliklarning o‘zgarishi, shu yulduzlarning qa’rida kechadigan fizik jarayonlar hisobiga bo‘ladi. Fizik o‘zgaruvchan yulduzlar, ravshanliklarining o‘zgarishi xarakteriga ko‘ra, pulsatsiyalanuvchi va eruptiv o‘zgaruvchan yulduzlarga bo‘linadi.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Karttunen H. Et. Al. // Fundamental astronomy, Springer, 2007
   
2. 
   Nuritdinov S.N. Tadjibayev I.U. Ziyaxanov R.F. // Umumiy astronomiyadan masalalar to’plami, O‘zMU, Toshkent, 2013
   
3. 
   Mursalimova G., Raximov A. Umumiy astronomiya kursi. -Т.: «O’qituvchi», 1976.
   
4. 
   Mamadazimov M .M . Sferik va amaliy astronomiyadan masalalar. -Т.: « 0 ‘qituvchi», 1977.
   
5. 
   Polyak I. Umumiy astronomiya kursi. -Т.: «O’qituvchi», 1965