Qoraxoniylar hukmronligi davrida Movarounnahr

Qoraxoniylar
(927 – 1213 yy.)

Abdukarim Sotuq Bug’raxon (vafoti– 955 yy.)

Muso ibn Sotuk (vafoti – 992 yy.)

Sulaymon ibn Sotuk (?)

Ali ibn Muso (vafoti - 998 yy.)

Ahmad ibn Ali (vafoti taxminan 1015–1018 yy. oralig’i)

Mansur Arslonshoh (1015 – 1024 yy. Oralig’i)

Ahmad II To’g’onxon (taxminan 1024 – 1026 yy.)

Yusuf Qodiron (1026 – 1032 yy.)

Muhammad Ayn ad-davla (1041 yy.)

Ibrohim Bo’ritakin (1041 – 1068 yy.)

Nasr I (1068 – 1080)

Xizrxon, Ahmad ibn Xizrxon (1095 y. O’ldirilgan)

Ma’sud ibn Muhammadtegin, Horuntegin, Ibrohim, Hasantegin Mahmud ibn Muhammad (vafoti – 1141 yy.)

Ibrohim ibn Muhammad (vafoti – 1156 yy.)

Jaloliddin Ali (Vafoti - 1160 yy.)

Ma’sud II (vafoti - 1170 yy.)

Muhammad ibn Ma’sud (vafoti – 1173/74 yy.)

Ibrohim IV (1178 – 1204 yy.)

Usmonxon (1204 – 1213 yy.)

Somoniylar zamonida ushbu sulola uchun xos markazlashgan davlat tuzumidan qoniqmagan aslzoda dehqonlar qoraxoniylarni yashash-quvvatlagan edilar. Yirik xonadon sohiblari-qoraxoniylar xokimiyatida uzoq davr turishi olmadi va vaqti kelib biz hududimizning asosiy hukmdorlari bo'lib qolamiz deb o'ylashdi. Odatdagi bunday rejalarini tushungan yag'mo va chigillarning boshliqlari zodagonlarni quvg'in qila olmaydilar. Buning oqibatida keksa boylantirilgan o'z ekinzorlari, uy-joylari, mulklari va boyliklaridan mahrum bo'lishdi. Dehqon degan nom endilikda faqat oddiy jamoatchilikka nisbatan aytiladigan bo'lib qoldi. Aslzodalar o'zlarining daromad manbai-yer-mulkdan mahrum bo'la boshlagan sari oddiy jamoachi ziroatkorlar ijarachilarga aylana bordilar. Bu vaqtda yerlar egasiz va qadrsiz bo'lib qoldi. Unumdor joylar yaylovlarga aylandi.
Qoraxoniylarda oddiy xalq budun deyilgan. Soliq to'lovchi fuqarolik rayiyat deb atalgan. Qobila boshliqlari bek deyilgan, savdogarlar sart deb atalgan. Qoraxoniylar davlatida hunarmandchilik (kulolchilik, to'quvchilik, shishasozlik, temirchilik, zargarlik), bino ziroat va chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlovchi sohalar taraqqiy etgan. Ishlash, qimmatbaho toshlar, oltin, mis, temir qazib olingan. Shaharsozlik inshootlari pishiq g'ishtdan bunyod qilingan. Xonlikda sizning egaligining iqta 'shakli keng tarqalgan. Manbada shunday deyiladi: «Iqtaga sohib bo'lganlar (muqtalar) shuni bilishlari kerakki, ular asosida rayiyyatdan haq molini yaxshilik bilan ishlash haqlidirlar va odamlar o'z tanuv mollari, bola-chaqalari, asbob-uskunalari bilan ishlash sharoitida. Agar odamlar saroyga kelib, o'z hollarini bilish istalgan bo'lsalar, ular uchun qarshilik ko'rsatadigan qisqartirib, iqtasini tortib olish, jazo berib, boshqalarga ibrat etib qo'yish kerak. Ularga shuni tayinlangan kerakki, mulk ham, rayiyat ham xonnikidir. Muqtalar va valiylar o'zlarining boshlarida shahnadek turib, podshohni rayiyat bilan birgalikda ishlashdan saqlaydilar ("Siyosatnoma") ». Xoqon, vaqf, jamoa mulklari qoraxoniylar tasarrufidagi asosiy yer-mulklar turar joyi.
Qoraxoniylar davlatida saljuqiylarda bo'lgan kabi iqta 'egasi o'z mulkida ishlaydigan ziroatkorlardan foydalanish qonunlari bilan qoidalarga binoan soliqdan tashqari boshqa mahsulot yoki qonunlarga muvofiq huquqi mavjud emas. Majburiy tartibga solish uchun bir-bir mahsulot tortib olinsa, bunday vaziyatda iqta'ning ma'lumoti bo'yicha qirqib olingan yoki umuman tortib olingan bo'lsa.