Qo`lyozma huquqida

Dayr – manzil:  

Fano dayrining bog la ehromini, 

Ol ilkingga osudaliq jomini. (1168-b.)  

Dayr – mayxona.  

3. Boshqa tillardan o zlashtirilgan ayrim leksemalar o zbek tilidagi u yoki 

bu leksemaga shaklan teng bo lib qoladi: toy (o zbekcha “otning ikki yashardan 

---

26 

 

kichik bolasi”) – toy (forsiy: “katta to p qilib taxlab yoki bosib bog -langan mol 

va shu tarzdagi mol o lchovi”).  

Bunga asardan turkiy so z (kalima) va forsiy “kuyish”, “yonish” ma’no-

sidagi so z so zlarini misol keltirish mumkin:  

Yuzidin viloyatg a to lturdi nur, 

So zidin ko ngullarga zavqu surur.  

Adovat o ti o yla so zon durur 

Ki, kul qilmay o chmak ne imkon durur. (47-b.)  

 

Asl turkiy yoki o zbek tilida qadimgi turkiy til davridanoq qo llanishda 

bo lgan so zlarga omonimlik kasb etgan lug aviy birliklardan biri xondir. 

Ijtimoiy-siyosiy  termin  sifatida  xon so zining genetikasi xitoy tiliga borib 

taqaladi.

40

 Ogahiy tarixiy asarlarida bu so z turkiy va forsiy izofiy holatlarda 

nihoyatda keng ishlatilgan. Ikkinchi xon ﻦاﻮﺧ esa forsiy so z bo lib, “dasturxon”, 

“sufra” ma’nolarini anglatadi.

41

 Bu  so zning xvon tarzida yozilib, xon  shaklida 

o qilishi tasodifiy emas. Bu mazkur so z-ning tarixiy-etimologik tavsifi bilan 

bog liq. “Dasturxon” ma’nosidagi xon pahlaviy tilida “lagan” (ovqat solinadigan) 

xvân so zining fors tilidagi ko rinishidir.

42

 Yangi fors tilida pahlaviy tilidagi xv 

tarkibli ko plab so zlar x tarzida o tgani ma’lum. Masalan, xvap – xob (uyqu). 

Ogahiyda mazkur so z “dasturxon”; “noz-ne’mat” ma’nolarida ishlatilgan:      

Onga  saylab  saodat  taxtini  mahd, 

Damodam  ishrat  xonidin berib  shahd. (14-b.)

 

Eski o zbek tilida va hozirgi adabiy tilimizda so z yasovchi affiks sifatida 

qo llaniladigan  xon komponenti esa “o quvchi” (g azalxon);  “chaqiruvchi” 

(parixon);  “chorlovchi”  (hidoyaxon); “kuylovchi” (xushxon)  kabi  ma’nolarni 

beradi. Jumladan, quyidagi jumladagi abjadxon (maktabda endi savod chiqara 

boshlagan bola, abjad – alifbo o quvchi) so zida uning bir ma’nosi ko zga 

tashlanadi; fuzaloyi  zamon  va  urafoyi  davronni ollida tifli abjadxon etdilar (16–

                                                             

40

 Баскаков  Н. А. Титулы  и  звания  в  социальной  структуре  бывшего  Хивинского  ханства.// Тюркология, 

1989, №1, стр. 67. 

41

 Персидско-русский словарь. Том I, М., 1983, «Русский язык», стр. 574.  

42

 

٧٨٢  

 یﺰﯾﺮﺒﺗ ﻒﻠﺧ ﻦﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻦﯾﺪﻟا ﺲﻤﺷ

 .

ﻊﻃﺎﻗ نﺎھﺮﺑ

 .

ﻦﯿﻌﻣ ﺪﻤﺤﻣ ﺮﺘﮐد مﺎﻤﺘھا ﺎﺑ

 .

ناﺮﮭﺗ

 .

ﺮﯿﺒﮐ ﺮﯿﻣا

 .

١٣٨٦

 

 .

 ﺪﻠﺟ

٢

  

ص

   

---

27 

 

17-b.). Hozirgi fors tilidagi  نﺪﻧاﻮﺧ

 

 xondan (o qimoq) fe’lining hozirgi zamon 

negizi  bo lgan  xon  “Avesto”da  xvan,  qadimgi  hind  tilida  svan  tarzida 

ishlatilgan.

43

 Shu o rinda ta’kidlash lozimki, Ogahiy tarixiy asarlaridagi  xon 

komponentli barcha so zlarni mazkur ikki so z bilan cheklash mumkin emas. 

Xususan, toponimlarda uning qamrovi yana-da kengroq. Masalan, Sho raxon 

nomini oladigan bo lsak, uning ikkinchi komponenti xan  umumeroniy so zlar 

sirasiga kirib, qadimgi eroniy kap – “qazmoq”; “qo por-moq” so zigna borib 

taqaladi.  Kap  hozirgi fors  tilida  qazmoq; yulmoq; qo -pormoq mazmunidagi