|
Savol va topshiriqlar:
Nutq faoliyatining turlari va ularning shakllanishini tushuntiring.
Eski maktablarda savod o‘rgatish qanday metod va bosqichlarda olib borilgan?
O‘zbek sinflari uchun yaratilgan dastlabgi o‘quv qo‘llanmaning afzal- liklari nimalardan iborat?
Bolalarga savod o‘rgatish qanday vazifalarni o‘z ichiga oladi?
Eski maktablardagi va bugungi kundagi o‘qitish usullari va vositalarini o‘zaro taqqoslab, fikrlaringizni bayon eting.
3. SAVOD O‘RGATISHNING ANALIZ-SINTEZ (TAHLIL-TARKIB) TOVUSH METODI. SAVOD O‘RGATISH DAVRLARI
Tayanch tushunchalar: o‘qish jarayoni, idrok, xotira, fikrlash va nutq, kognitiv jarayon, kognitiv faoliyat, o‘quvchining rivojlanishi, savodxonlik davri, fonemik eshitish, fonema, analiz-sintez (tahlil-tarkib) tovush metodi, shaxsni shakllantirish, o‘qish va yozishning parallelligi, jonli nutq, savod o‘rgatishda tovush, o‘qish birligi, bo‘g‘in, differensial va individual yondashish
Birinchi sinf o‘quvchisi uchun o‘qish jarayoni murakkab jarayon. Bola mazkur jarayonni muvaffaqiyatli o‘tashi uchun qiziqish, xohish-istak va e’tibor, barqarorlik talab qilinadi. Bunda bolada idrok, xotira, fikrlash va nutq kabi eng muhim kognitiv jarayonlarning rivojlanishi katta ahamiyatga ega.
Har bir o‘quvchining faol, ko‘p jihatdan mustaqil, kognitiv faoliyatga ega bo‘lishini maqsad qilib olgan tarzda o‘quv jarayonini tashkil etish bola idrokining tezligi va aniqligini, diqqatning barqarorligini, davomiyligi va kengligini, xotira mustahkamligini rivojlantiradi.
O‘quvchining rivojlanishi faqat faoliyat orqaligina samarali bo‘lishi mumkin.
Maxsus tadqiqotlar va tajribalar shuni ko‘rsatadiki, 1-sinfga kelgan bolalar, ayniqsa, bolalar bog‘chasidan boshlab, aqliy rivojlanishda individual tovushlarni idrok etishga, aqliy harakatlar sifatida tahlil va sintez qilishga tayyor.
Savodxonlik davrida fonemik eshitishning rivojlanishiga katta e’tibor qaratiladi, ya’ni nutq oqimida individual tovushlarni ajratish, tovushlarni so‘zlardan, bo‘g‘inlardan ajratish qobiliyati shakllantiriladi.
Fonemalarning tovush variantlarini farqlash uchun o‘quvchilar fonemalarni (asosiy tovushlarni) tanib olishlari kerak.
Fonemik eshitish nafaqat muvaffaqiyatli o‘rganish uchun, balki imlo mahoratini rivojlantirish uchun ham zarurdir.
Fonemik eshitishning rivojlanishi ham yuqori darajada rivojlangan eshitish vositasini talab qiladi. Shuning uchun, savodxonlik davrida turli xil eshitish mashqlarini bajarish maqsadga muvofiq. Savod o‘rgatish davrida o‘qish va yozishning asosi – bu bolalarning o‘z nutqlari, maktabgacha davrdagi rivojlanish darajasining yuqoriligidir.
Savod o‘rgatishning analiz-sintez (tahlil-tarkib) tovush metodi rus pedagogi K.D.Ushinskiy tomonidan yaratilgan. Analitik (analiz)-tahlil, yaxlitdan maydaga, sintetik (sintez)-tarkib, maydadan yaxlitga degan tushunchani ifodalaydi. Bu metodga ko‘ra, savod o‘rgatishda tovush asos qilib olinadi. So‘zning ma’nosini o‘zgartira oluvchi tovush yozuvda harf orqali ifodalanishi, so‘zda tovushlar almashinishi, ortishi yoki kamayishi natijasida boshqa bir yangi so‘z hosil bo‘lishi mumkinligi bolalar ongiga yetkaziladi. Masalan: don-non; ko‘z-kuz; son-oson; tilak-bilak; ziyrak-zirak.
Analiz-sintez tovush metodining tavsifi:
1. Bu metod shaxsni shakllantirish maqsadiga ko‘ra, ta’limiy xarakterga ega, chunki bu metod orqali o‘quvchilar savodli bo‘ladi.
2. Bu metodga ko‘ra, savod o‘rgatish quyidagi davrlarda olib boriladi: tayyorgarlik davri, alifbe harfiy davr, alifbedan keyingi davr.
3. O‘qish va yozish bir vaqtda, parallel holda olib boriladi.
4. Savod o‘rgatishda bolalarning jonli nutqiga suyaniladi.
5. Savod o‘rgatishda tovush asos qilib olinadi.
6. O‘qish birligi bo‘g‘in hisoblanadi.
7. Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarga differensial va individual yondashiladi.
8. Tilga oid fonetik va grammatik bilimlar nazariy tushunchalarsiz, amaliy tarzda beriladi.
O‘quvchilarga xat-savod analiz-sintez (tahlil-tarkib) tovush metodi bilan o‘rgatiladi. Bu metodning asosini tovushni tahlil va tarkib qilish tashkil etadi. Analitik-sintetik mashqlar bir-biri bilan bog‘liq holda olib boriladi.
Analitik mashqda nutq gaplarga; gap so‘zlarga; so‘z bo‘g‘inlarga; bo‘g‘in tovushlarga bo‘linadi.
Sintez mashqida tovushlardan bo‘g‘in, bo‘g‘inlardan so‘z, so‘zlardan gap, gaplardan bog‘lanishli nutqni hosil qilish haqida tushuncha beriladi.
O‘qituvchi bolalar uchun tushunarli bo‘lgan badiiy asarlarni o‘qiydi. O‘qilgan asar bolalar maktabgacha davrda tanishgan asar bo‘lishi mumkin.
O‘qituvchi nutq oqimidan jumlalarni, keyin so‘zlarni ajratib ko‘rsatadi. So‘zlarni bo‘g‘inlarga ajratadi, ta’kidlangan bo‘g‘inlarni bolalar takrorlaydi. So‘zlar bir bo‘g‘inli, ikki bo‘g‘inli va uch bo‘g‘inli bo‘lishi mumkin. O‘qituvchi undan tovushlarni ajratib ko‘rsatadi.
Maktabgacha (tayyorgarlik) davrida bolalarga ular uchun nisbatan yangi faoliyat qo‘shiladi: maktabgacha bo‘lgan davrda o‘yin faoliyati ustunlik qilgan bo‘lsa, maktabda ustuvorlik doimiy diqqat, ixtiyoriy kuch va o‘zini boshqarish qobiliyatini talab qiladi.
Darslar ko‘ngilochar va quvnoq lahzalar tarzida o‘tkazilishi kerak. Unda topishmoqlar, ertaklar aytib berish, ularni sahnalashtirish, ertak syujetini ijodiy ifodalash, o‘quvchilarning hikoyalari kabilar o‘qituvchining mahoratini namoyon etadi.
Tayyorgarlik davrida bolalar o‘qituvchining ko‘rsatmalariga quloq solishni va aniq bajarishni o‘rganadilar, o‘rtoqlarining javoblarini tinglaydilar, xatolarini payqaydilar. Ular savollarga baland ovozda, aniq, izchil javob berishni, sinf ishlarida faol ishtirok etishni o‘rganadilar.
Alifbo davri savodxonlik jarayonining ikkinchi davri hisoblanadi. Bu davrda bolalar barcha harflarni, o‘qishni va yozishni o‘rganadilar. Ushbu davr savod o‘rganishda muhim bo‘lganligi sababli, unda o‘qituvchi ko‘plab turli xil usullardan o‘quvchilarning individual xususiyatlaridan kelib chiqqan holda foydalanishi lozim.
O‘qituvchi, birinchidan, o‘rganilayotgan tovushlar va harflarning alfavit tartibi, keyin esa unli va undosh tovushlar bilan qanday tanishtirish masalalarini bir-biri bilan uzviy bog‘lashi lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
