Qiziqarli kimyo

yog
kislotalaming efindir, yam у og‘ 
yoki m oylarga glitsiridlar deyiladi.
3 151. E tilenglikol CH , OH - C H 2 OH oddiy ikki atom li spirt. U ning 
suv bilan aralashmasi antifriz sifatida, plastm assalar ishlab chiqarish- 
da su ’niy tolalar hosil qilishda, kim yoviy sintezlar (erituvchilar, port-
170

---

lovchi moddalarva boshqalar) da, tamakichilik, to'qimachilik vasanoat- 
ning boshqa sohalarida ishlatiladi U zaharli modda.
3 .1 5 2 . N o v sh a d il y o k i a m m o n iy x lo rid N H 4CI k a v s h a rla s h d a
q o ‘llanilish m ing sababai shuki, u m etall sirtidagi oksid pardani 
y o ‘qotadi vam etallga yaxshi payvandlanadi.
3.153. Yonib turgan o ‘tni y onishgayordam berm aydigan gazlar, y a ’ni 
karbonat angidrid, sulfit angidrid gazlan v ak u ch li azot oqimi bilan 
o‘chmsh mumkin.
3.154. Tarkibida 1% li qo‘rg‘oshin b o ‘lgan q alayga“ oziq-ovqat qalayi” 
deyiladi. U konserva bankalari tayyorlashda va boshqa oshxona 
b u y u m la n tay y o rlash d a qoM laniladi. T ark ib id a 1% dan k o ‘p 
qo ‘rg ‘oshin bo 'lgan qalaygatexnikaviy qalay deyiladi va u kavshar­
lashda, qotishm alar tayyorlashda ishlatiladi.
3.155. Suvsiztabiiy alum im y oksid (AI20 3) g ak o ru n d deyiladi. U kul- 
rang m ineral b o ‘lib q attiq lik jih a tid an olm osdan keyingi ikkinchi 
o 'rin d a turadi. K arborund (SiC) - krem m y karbid b o ‘lib, koks va 
kvars qum ini elektr pechlarda pishirib s u ’niy ravishda olinadi. Ko- 
rund va lorborundlar sanoatda abraziv (silliqlovchi) m aterial sifatida 
k o ‘p ishlatiladi.
3.156. X lond kislotani metallar bilan ta’sirlashuvini sekinlashtinsh maqsa- 
dida, unga form alin yoki boshqa m oddalar (m gibotorlar) q o ‘shiladi. 
Ingibirlangan xlorid kislotani po ‘ lat idishlarda tashish va uzoq vaqt 
davomida saqlash mumkin.
3.157. Oddiy haroratdatoshko‘m ir kislorod bilan issiqlik chiqarib sekin 
oksidlanadi. Toshko‘m im ing zich k a tta to ‘dasi ichida esa, ajralayot- 
gan issiqlik to ‘plamb, yong‘in chiqishiga, y a ’m oksidlanish reaksiyasi 
yonish reaksiyasigaaylamshi mumkin. Shunmg uchun ham toshko‘mir 
k a tta to ‘d aholidasaqlanm aydi. Yong‘inning oldini olish m aqsadida 
har xil choralar k o ‘riladi.
3 158. To‘la b o'lm agan benzinli idishda b u g 1 i bilan havo aralashm asi 
hosil b o ‘ladi. B u aralashm a biror uchqun ta ’sirida ham portlashi 
mumkin. Shuning uchun xavfsizligi bo ‘yicha, benzin bilan to ‘ ldirilgan 
ldishga m sbatan to ‘ la bo‘ lmagan idish xavfliroq.
171

---

3 159 Yonib turgan gugurt ch o ‘pining kichkinayuzasini sh am oltezso - 
vutadi, gulxandagi o ‘tin cho ‘plarining yuzasi katta b o ‘ lganligi uchun 
uni shamol sovuta olmaydi. Shuning uchun gugurt cho‘pi tez o‘ chadi, 
gulxanning esayonishi havo ko ‘p o‘tishi tufayli tezlashadi.
3 160. Tabuy gaz tarkibida 95 % gacha metan C H 4 va kam m iqdorda etan 
C 2H6, propan С3Н Я va butan С ,H10 va juda kam miqdor benzin bug‘ lari 
b o ‘ ladi. Tabuy gaz m ustaqil va alohida konlar hosil qiladi. Yo‘ ldosh 
gazlar esa neft qavatinmg уuza qismida hosil bo ‘ lib, unda 75% atrofida 
m etan, qolgan qism ini esa etan, propan, butan gazlan ham da gazolm 
nomli yengil b e n a n bug‘ lari tashkil etadi. Botqoq gazi esa, havosizjoy- 
da maxsus bakteriyalar ta’sinda о ‘ simlik qoldiqlarimng chinshi natija- 
sida hosil b o ‘ ladi. Uning tarkibida 70% gacha m etan va boshqa gazlar 
aralashgankarbonarangidnd C 0 2 g a a bo‘ladi. Rudagazi esatoshko‘mir 
hosil b o ‘ lishjarayonida vujudga kelib, u ham gazlar aralashm asidan 
lborat. Bu gaz shaxta havosi bilan aralashib xavfli portlovchi aralash- 
mani hosil qiladi.
3 161. Torm oz suyuqligi g litserm y o k i kastor m oyi (40-50% ) va spirt 
yoki atseton aralashm asidan lborat. Gidravlik torm ozga ega b o ‘ lgan 
avtom obillarning torm oz qurilm asiga quyiladi. Bu suyuqlik -40 va - 
50° С sovuqlikda ham m uzlaydi, issiqlikda bu g1 lanm aydi va rezm a 
detallarmi yem irm aydi. Uni avtol bilan alm ashtirib b o ‘lmaydi, u tor­
m oz qunlm asini ishdan chiqaradi.
3 162. Tabuy shohi tolasi kuydirilsa, k u y g a n so ch hidi seziladi, su n ’iy 
shohi tolasi kuydirilsa, qog‘ozyoki p ax ta to ‘qimasi kuyigi hidi chiqa- 
di.
3.163. M akkajo‘xori - nafaqat don, silos, non, sut va go ‘sht, balki kim yo 
sanoatining qimmatli xom ashyosi ham hisoblanadi. Undan vona spir- 
ti, sivush m oylari va boshqalar olinadi.
3.164. Buxoro viloyatidagi Gazli, Samarqand viloyatidagi O g‘ alik (ohak- 
lik), Farg‘ona viloyatidagi O ltingugurt, Toshkent viloyatidagi Oltin- 
topgan aholi punktlari qazilm a boyliklar nom iga qo‘yilgan.
3.165. Buxoro sintetik tola ishlab chiqarish zavodi, Navoiy kim yo kom- 
binati, Chirchiq kim yo kombmati, Qashqadaryo kim yo majmuasi, Sa­
m a rq a n d s u p e rfo s fa t zav o d i va b o s h q a la r u c h u n B u x o ro va 
Qashqadary oning Sho‘ rtan tabiiy gazlari xom ashy о bo‘ ladi.
172

---

3.166. Sobiq S ho‘ro hukumati d a v rid a 0 ‘zbekiston tabuy qazilm aboy- 
liklaridan ko‘proq foydalanish maqsadida yangi konlar ochildi va ular- 
ning yonlarida shu kon mahsuloti asosida ishiaydigan sanoatjoylash- 
gan yangi shaharlar paydo b o ‘ldi. M asalan, O hangaron havzasidan 
katta to sh k o 'm ir koni topilib, shu jo y da O hangaron shahri, Q uram a 
to g 1 landan topilgan rangli metall rudalari chiqadigan konlam i ishga 
solish bilan unda Olm aliq shahri, Gazhdan chiqadigan tabny g aztu- 
fayli Gazli va Navoiy shaharlari, Q izilqum etagida oltin koni topil- 
gani tufayli Zarafshon shahn va shularga o ‘xshash Bekobod va Quva- 
soy shaharchalari vaboshqalar vujudgakelgan. M ustaqillik davrida 
esa bu qazilma boy liklar, masalan Muborak hefti, Sho‘ rtan tabny gazi 
tufayli M uborak kabi shaharchalar tashkil topib yana ko'rkam lashib. 
obodonlashmoqda.
3.167. Entm ada vodorod va gidroksil lonlari borligi mdikatorlar (lakmus 
entmalari ko‘k vaqizil lakmus qog‘ozlari, universal lakmus qog‘ozi, ge- 
nalftaleinning spirtdagi entmasi, metiloranj entmasi va boshqalar) yorda­
mida hamdafizikaviy qurilm a“pN metr” asbobi yordamida aniqlanadi.
3.168. SogMom odam oshqozonidaham m a vaqtx lorid kislota eritmasi 
bo ‘ ladi. Bu kislotani m e ’da osti bezi ishlab chiqaradi va oshqozonda 
o v q a t h a z m b o 'l i s h i n i t a ’m in la y d i
3.169. Xlorat kislotaning kaliyli tuzi K C IO , kuchli oksidlovchi b o ‘ lib 
tabiatda erkin holda uchram aydi. Qaynoq ishqor eritmasi (KOH) ga 
x lo ry u b o rish y o 'li bilan bertoletuzi K C I0 3olinadi;
6 K O H + 3CI2 
5 KCI + K C I 0 3+3 H ,0
uni dastlab 17 86-yilda fransuz kim yogari B ertolle k a sh f qilgan va 
uning sharafiga bertoletuzi nomini olgan.
3 .1 7 0 .1789-yildaA. Lavuazyekimyoviy elementlaming binnchi klassi- 
fikatsiyasini yaratdi, u barcha oddiy moddalarm to ‘rt guruhga (metall- 
maslar, metallar, kislotatadikallari va “ oksidlar”) ga ajratdi.
1812-yilda Berselius barcha elem entlam i m etallar va m etalm aslarga 
ajratdi. B u klassifikatsiya d a g ‘al va noaniq edi, lekin shunga qara- 
m asdan haligacha o ‘ z kuchmi y o ‘ qotamay kelmoqda.
1829-y ilda Debereyner uchta-uchta elementdan lborat o‘ xshash element- 
laming gumhlarini tuzdi va ulami tnadalar deb atadi. Har qaysi triadada
173

---

o‘rtadagi elementnmingatom massasi ikkichetdagi elementlamingatom 
massalari yig‘indisming ikkiga bo‘ linganiga teng. 0 ‘sha vaqtda m a’lum 
bo‘ lgan elementlardan faqat yettita tnada tuzish mumkin edi.
F ran suzo lim i Shankurtua elem en tlaratom m assalarini ortib bori- 
shiga muvofiq spiral bo‘ylab ulami joylashtinb ko‘rdi. Bunda element- 
lar spiralda bir ustunda joylashishini kuzatdi. 
1865-yildainglizkim yogari N yulends m a ’lum b o ‘lgan elem entlam i 
atom massalari ortib borishiga muvofiq joylashtinb, har 7 elem entdan 
keyin o ‘xshash elm ent to ‘g ‘ri kelishim kuzatdi. 
1864-69 -y illard av om id an em is olimi L .M ey er4 4 elem entdan ibo- 
ratjadvalni taqdim etdi. U oxirgijadvalni 1869-yil dekabr o y id ae ’lon 
qildi Bu vaqtgakelib, D I M en d eleyev to m o nid and avn y q o n u n (l- 
m art 1869-yil) kashf etilgan edi.
3.171. Alum iniy sulfattuzi eritmasiga ishqor ta’siridan dastlab suvda eri- 
m aydigan alum iniy gidroksidi iviqlari hosil b o ‘ladi. A m m o alum iniy 
gidroksidi amfoter gidroksidi bo‘lganligi uchun keyingi qo‘yilgan ishqor 
bilan ta’sirlashib, natriy m etallyum inattuzini hosil qiladi. B u tu z s u v ­
da erib ketadi va iviq y o ‘ qoladi.
3 172. Yog'och konsentrlangan sulfat kislota ichiga tushirilsa u yonmas- 
danoq ko‘ mirga ay lanadi Chunki, у og‘ och sellyuloza moddasidan tashkil 
topgan b o ‘ lib u tabiiy uglevoddir Sulfat kislota undagi vodorod va 
kislorodni su v ta rz id a o ‘zigayutadi, uglerod e sa k o ‘m irtarzidaqoladi.
3 .173. Surma elem entining sulfid binkm asi “surm a” nomi bilan kipnkka 
surkaladi. Uningform ulasi Sb2 S, dir.
3.174. U ugleroddir. Uglerodning shakl o ‘zgarishlandanbiri b o ‘lganol- 
mos oltindan qimm atturadi. Ikkinchisi qurum bo‘lib pechkalar v aqti- 
vaqtida tozalanganda qurum chiqarib tashlanadi.
3 175. Kishi nafas chiqarganda karbonat angidnd gazini ham chiqaradi. Hafas 
havcsining4-5% ini CO, tashkil etadi. Buhavoohaklitiniqsuvni loyqalatadi: 
Ca (O H ), + ’ C 0 2 = |C a C 0 32 + H ,0
3 176. Olovm puflaganda nafasdan chiqayotgan karbonat angidrid gazi 
ch o ‘g ‘langan k o ‘m ir bilan ta ’sirlashib, is gazi C O m hosil qiladi. U g­
lerod (П)- oksid yoki is gazi ju d a zaharli gaz b o ‘ lib, nafas olganda
174

---

havo bilan о 1 pkaga kirib, zaharlay boshlaydi Bosh aylanishi esa zaha- 
rlanish boshlanganligining belgisidir.
3.177. Qayin daraxti tanasinm gpo‘stlog‘i tilib q o ‘yilsa, undanshinn shira 
oqadi, uni qaynatib shakarolish mumkin. Shuningdek, yantoqning bir 
xil navi o ‘zyaprog‘i orqali chiqaradigan shira, quyosh issiqligi ta'sirida 
kristallanib, shakari qotib qoladi Uni silkitib - silkitib y ug‘ ib olish 
mumkin. N urotatum aniningahohsi yantoq shakaridan qadim zamon- 
lardan ben foydalamb keladilar.
3.178. O 'zb ekiston F anlarakadem iyasm ing akadem igi M.N. Nabiyev 
va uning shogirdlari m ineral o ‘g ‘itlarning fizikaviy kim yosi bilan 
shug‘ ullanib, o‘g‘ itlaming yangi samarali turlarini yaratib kelmoqdalar
3 179. 0 ‘zbekiston F anlarakadem iyasiningakadem igi К S. Axmedov 
va unm g shogirdlari suvda eriydigan polim erlar va sirt -- aktiv m od­
dalam i sintez qilish v aularni x a lq x o ‘jaligida qo'llash b o ‘yicha tad- 
qiqot ishlan olib borm oqdalar
3.180. A kadem ik S. Yu. Yunusov va uning shogirdlari o ‘sim liklam ing 
o ‘sish joy i va vegetatsiya d av rig abo g 'liq h oldaularnin g ham m a or- 
ganlaridagi moddalami kom plekstadqiq qilish bilan shug‘ullamb kel- 
ganlar va shug‘ullanib kelm oqdalar