Qiziqarli kimyo

2.12. TEMIR TO ‘G ‘RISIDA BILASIZM I?
2.12.1 .. tem irm soniyatgam iloddanoldin m a’lum bo‘lgan Qadimgi 
misrliklar va Afrikaning shimoliy qismidagi aholi meteorittemindan 
yasalgan buyumlami ishlatib kelgan.
2.12.2.. . temiryerpo‘stlog‘inmg4,7 foizini tashkil qiladi Tarqalganlikjihatidan 
kislorod, kremniy vaaluminiydan keyin to‘rtinchi o‘nnm egallaydi.
2.12.3. ... temir qonning gemoglobini tarkibiga kiradi. Temlr eritrotsit 
komponenti hisoblanadi. U nafas olishjarayonining katalizatoridir.
2.12.4. . . .jahondabiryil davomida 100 million tonna temir ishlatiladi.
2.12.5 .... har ming tonna metall ishlab chiqarish uchun 2 ming tonna tem ir
rudasi, ming tonna koks, 400 tonna ohaktosh va 3 ming tonna havo 
sarflanadi.
2.12.6... temiming 6 valentli birikmalanga ferrat kislota (H2F e0 4) va fer- 
ratlar K 2F e 0 4, B aF e0 4 va boshqalar kiradi.
2.12.7. ... qotishma tarkibidagi uglerodnmg massasi 2% dan oshirilsa, 
cho‘yan hosil bo‘ladi, undan kam bo‘lsa, qotishma po‘lat hisoblanadi.
2.12.8. ... po‘latga 12% xrom qo'shilsa, zanglamas po‘ lat hosil bo‘ ladi
2.12.9. ... cho‘yan va p o ‘lat ishlab chiqarish bilan qora metallurgiya 
shug‘ullanadi. Boshqa hamma metal larva ulaming qotishmalanm rang- 
li metallurgiya ishlab chiqaradi.
2.12.10.... qadimgi Misrdapo1 lat ishlab chiqarilgan. Xufu nomli ehromdan 
(miloddan 2900 yil ilgari) po‘lat iskanatopilgan
2 .1 2 .1 1 ... maxsus po‘ lat tarkibida 77% temir, 18% volfram, 4% xrom 
va l% vannadiy bor. Bunday po‘latdanarra, issiqqa chidamli tigel lar, 
temirchilik buyumlari va boshqalar tayy orlanadi.
65

---

2 .13.D.1 M ENDELEYEVNING D A VR IY QONUNI VA
DAVRIY TIZIMI TO‘G ‘RISIDA BILASIZM I?
2 13 1. . . D I Mendeleyevdan oldin kimyoviy elementlarsinflanishi bi­
lan D ebereyner (1829), G.I.Gess (1849), S hankartua (1864) 
shug‘ullangan. Ammo ulardavriy qonunni kashf qilaolmagan.
2 13.2. ... 1879-yil 17-fevralda Peterburg universitetinmg professori 
D.LMendeleyev nomiga maktub keladi. Unda professordan ishlab chiqa- 
rishga kelib, tug‘ilgan muammoni yechishda yordam berishi so‘ralgan. 
0 ‘ sha maktub orqasiga, u elementlammq atom og‘ irliklan ortib bonshiga 
muvofiq, ularmjoylashtirgan va o‘zining binnchijadvalini tuzgan. Shu 
munosabat bilan ishlab chiqansh korxonasiga bora olmagan.
2.13.3. ... D.LMendeleyevdavriy qonunm isbotlash ustidaishlayotgan 
vaqtda hammasi bo‘ lib 63 ta element m a’ lum edi. Ko‘ pchilik element- 
laming atom massalan noto‘g‘n edi. Davriy qonun elementlaming atom 
massalarini to‘g‘n aniqlashdaasos bo‘lib xizmat qildi.D.LMendeleyev 
20 elemenmi atom massasini aniqlagandan keym , ular davriy sistema- 
d a o ‘z o ‘minitopdi.
2.13.4. ... D.LMendeleyevdavny qonunigaasoslamb, kashfqilinmagan 
uch elementning xossalarim oldindan batafsil aytib berdi. Bular ekabor, 
ekaalyumimy vaekasilitsiyedi. 15yil davomidaD.I.Mendeleyevmngha- 
yotlik davridabu elementlar kashfqilindi.Ekaaluminiy Fransiyada kashf 
qilimb, unga galliy deb nom berilgan, ekabor Shvetsiyada kashf qilinib, 
skandiy deb nomlangan, ekasilisiy esa Germaniyada kashf qilinib, unmg 
nomini germaniy deb atashgan.Ulaming xossalan o‘ rganilganda, ekabor 
ekaaluminiy va ekasilisiylar xossalan bilan deyarli birxil bo‘ lib chiqqan.
2.13.5. ... k o ‘p yillik tajribalar va turli kuzatuvlar shuni ko‘rsatadiki, 
atom ning asosiy xarakteristikasi atom massasi emas , balki atom 
yadrosinmg musbat zaryadi ekan. Shunga muvofiq, davriy qonunning 
hozirgi zamon ta’nfi quyidagicha bo‘ ladi: “Kimyoviy elementlar xossal- 
ari, shuningdek, elem entlar birikm alari shakl va xossalari atom 
zaryadining oshib borishiga davriy ravishdabogMiqdir”.
2.13.6. ... davriy qonun va elementlar davriy sistemasi kimyo fani va kimyo 
sanoatming muhim masalalarmi yechishda asos bo‘ lib xizmat qiladi.
66

---

2.13.7. .. elementlar orasida, oddiy sharoitdafaqat ikkitasi suyuq holat­
da bo‘ ladi. Bu brom va simobdir.
2 13.8. ... elementlardan o‘n bittasi (H,, 0 „ N3, F1; C l„ He, Ne, Ar, 
Kr, Xe, Rn) oddiy sharoitda gazsimon moddalardir.
2 13.9. . . b a’zi elementlar mamlakatlar nomi bilan ataladi polomy -
Polsha, skandiy-Skandinaviya ruteniy- Rossiya, germaniy-Germaniya, 
galliy va fransiy-Fransiya sharafiga(Fransiyning qadimgi nomi- Gal- 
liydir), amentsiy-Amerika sharafiga nomlangan.