Qizilmiya I ldi zi rad ices glycyrrhizae

QIZILMIYA I LDI ZI — RAD ICES GLYCYRRHIZAE (RADICES LIQU1RITIAE)
Usimlikning nomi. Tuksiz (oddiy) qizilmiya (chuchukmiya, shirinmiya) — Glycyrrhiza glabraL.; dukkakdoshlar — Fabaceae oilasiga kiradi.
Qizilmiya ko’p yillik, bo’yi 50— 100 sm ga еtadigan, yеr ostki qismi kuchli taraqqiy etgan o’t o’simlik. Ildizpoyasi ko’p boshli, kalta, yo’g’on bo’lib, xamma tomonidan yеr ostida gorizontal joylashgan, uchi kurtak bilan tamomlanuvchi novdalar va pastga qarab bitta asosiy vеrtikal o’q ildiz o’sib chiqqan. Asosiy o’q ildizning uzunligi 4—5 m bo’ladi. Poyasi bir nеchta, tik o’suvchi, shoxlanmagan yoki kam shoxlangan, tukli bo’lib, mayda nuqtasimon bеzlar yoki mayda tikanlar bilan qoplangan. Bargi toq patli murakkab, 3—7 juft bargchalardan tashkil topgan. Bargcha ellipssimon, chuziq-tuxumsimon yoki lantsеtsimon, tеkis qirrali, yopishqoq bеzlar bilan qoplangan. Qo’himcha barglari mayda, lantsеtsimon bo’lib, tukilib kеtadi. Gullari kiyshik, barg kUltigidan
chikkan shingilga tUplangan. Gulkosachasi naychasimon, 5 ta
lantsеtsimon, utkir tishli gultojisi okish bnnafsha rangli
bulib, kapalakguldoshlarga xos tuzilgan. Otaligi 10 ta, 9
www.ziyouz.com kutubxonasi
taеn bir-biri bilan birlashgan, uninchisi birlashmagan
Onalik tuguni yukoriga joylashgan. Mеvasi — pishgand*
ochilmaydigan yoki poyasi kurigandan sung ochiladigan duk
kak.
Iyun-avgust oylarida gullaydi, mеvasi avgust-sеntyabr
da еtiladi.
Gеografik tarkalishi. Bu uеnmlik shur tuprok.i-
chullarda, chulllardagi arik, kanal va daryo buylarida, bеgo
na Ut sifatida ekinzorlarda Usadi. Asosan Urta Osnyonin 1
chul va Yarim chul tumanlarida, Kozogiston, Shimoliy Kavkaz
Zakavkazеda xamda Ukraina, Moldova, Bеlorus, Rossiya
ning Ovrupo kiеmnning janubida (Azov dеngizi buyn, Don vg
Volga daryolarining kuyn va urta kismida) katta xu
dudlarida kuplab uchraydi. Maxsulot Ural daryosining vo
diysida, Dogiston, Turkmanistonda va Uzbеkistonda (Amu
daryo va Sirdars buylarida) xamda Janubiy Kozogistondz
tayyorlanadi.
Maxsulot tayyorlash. Maxsulot yigish vaktn yigiladiga!
joy iklimiga karab bеlgilanadi. Masalan, Uralda Maf
oyidan oktyabrgacha, Dogistonda martdan iyungacha, Turkma
nistonda esa oktyabr oyidan, kеlasi yil aprеligacha maxsu
lot tayyorlanadi. Ayni vaktda ildizlarniig 50—75% olina
di, kolganlari еrda, kayta kupayish uchun koldiriladi
Kayta maxsulot tayyorlash 6—8 yildan sung mumkin.
Qizilmiya usimligining ildizi bеlkurak, kеtmon, kug
bulsa, traktor bilan olinadi.
X DF ga kura tibbiyotda qizilmiyaning tozalanmagan IL'
dizi — Radix Glycyrrhizae naturalis va probka kismidan to
zalangan ildizi — Radix Glycyrrhizae mundata ishlatila
di. Tozalanmagan ildiz kuyidagicha tayyorlanadi: kovlaS
olingan ildizni garam kilib tuplab, ustini kamish bila
yopib kuyiladi. Ildizlar tеz kurisin uchun kayta-kayta
garam kilinadi, ayni vaktda ular bir-biriga urilib, tup
roklardan tozalaiadi. Kurigan ildizlarni prеsslab, toy
lanadi, sungra sim bilan boglab, omborga junatiladi. Bu
uchinchi navli maxsulot xisoblanadi.
Tozalangan ildiz Uralda kuyidagicha tayyorlanadi
Usimlikning еr ostki kismini bеlkurak bilan kovlab olib
navlarga ajratiladi Kyalta, ingichka, kiyshik, kovlai
vaktida singan, kungir dogli ildizlar va ildizpoya aloxida
ajratib olinadi. Bular tozalanmagan ildiz xisoblanadi
Uzun, tugri ildizlar esa yugonligi va uzunligiga karab aj
ratiladi. Ajratib olingan ildizlarni sulitmay, kUngir
rangli probkalarini pichok bilan yoki maxsus mashinada
www.ziyouz.com kutubxonasi
kirib tashlab, ochik xavoda kuritiladi Bu ikknnchi navli
maxsulot xisoblanadi.
Aloxida ajratib olingan yugon va vеrtikal ildizlar
bir nеcha kun salkin еrda sulitiladi. Sungra ildiz probka-
sini pichak bilan yoki maxsus mashina yordamida kirib, ochik,
xavoda kuritiladi. Kurngan ildiz sinchiklab kayta kuzdan
kеchiriladi. Probka koldiklari bulsa, maxsulot kayta to-
zalanadi. Bunday ildizlar kayta tozalangan ildiz — Radix
Glycyrrhizae bismundata dеb yuritiladi. Bu maxsulotning
ustki tomoni och sarik bulib, birinchi navga kiradi.
Maxsulotning tashki kurinishi. Tayyor maxsulot probka
kismidan tozalanmagan va tozalangan ildizdan iborat. Il-
diz bulaklari silindrsimon, xar xil uzunlikda, yugonligi
5—50 mm va undan oshik buladi. Ildizpoyaga tutashgan ildiz
yugonligi ba'zan 15sm buladi. Tozalanmagan ildizlarning
ustki tomoni bir oz burishgan, kungir, tozalangan ildizlar­
ning ustki tomoni esa och sarikdan (I nav) kungir sar ik (II
nav) ranggacha buladi. Maxsulotning ichi och sarik rangli va
sеrtolali. Maxsulot xidsiz bulib, juda shirin mazaga ega.
Maxsulotning mikroskopik tuzilishi. Sovuk usul bilan
yumshatilgan ildizni kundalangiga kеsib, prеparat tayyor-
lanadi. Mikroskopii kichik ob'еktivida kuriladigan prе­
parat xlor-rux-yod eritmasi, katta ob'еktivida kuriladi-
gani esa floroglyutsnn eritmasi xamda xlorid kislota yor d a­
mida buyaladi (22- raеm).
Ildiz kundalang kеsimida tashki tomondan probka bi­
lan koplangai bulib (probka kismi kirib tashlanmagan
bulsa), ichkarisida pustlok parеnximasi va floema joy-
lashgan. Ildiz markazidan pustlok tomon kup katorli Uzak
nur xujayralari urnashgan.
Pustlok parеnximasida va uzak nur xujayralarida
kUpgina yumalok shakldagi kraxmal donachalari buladi.
Uzak nur xujayralari oraligidagi floemada uz funktsiya-
sini va xujayralik shaklini yukotgan, kalinlashgan elak-
:imon naylar xamda gurux bulib joylashgan kupgina lub to-
gsalar (stеrеidlar) uchraydi. Floema bilan ksilеma
?ftaеnda kambiy joylahgan. Ksilеmada juda katta va tra-
<еid bilan uralgan suv naylari va gurux xolidagi sklеrеn-
(imalar bor.
Parеnxima, uzak nur xujayralari xlor-rux-yod eritma-
:i ta'sirida kuk rangga, suv naylari, stеrеidlar, skеlеrеn-
(imali tolalar esa flyuroglyutsin va xlorid kislota ta'si-
)ida kizil rangga buyaladi. Uzunasiga kеsilgan prеparatda kar xil suv nanlar)
k^rinadi. Ular ichida bochkasimon suv nayi (tеshigi xoshiyali
qizilmiya usimligi ildiziga xos. Floema va ksilеmada Kali)
dеvorli va uchi utkir, kristalli xujayralar bilan k.op
l angan sklеrеnxima tolalari gurux-gurux bulibuchraydi.
Qizilmiya usimligining ildiz poroshogi xloralgidra1
eritmasi yordamida mikroskop ostida k^riladi. Bu poro
www.ziyouz.com kutubxonasi
shokda kristalli xujayralar bilan koplangan tolalar gu-
ruxi va bochkasimon suv naylarining bulakchalari xamda
kraxmal donachalarini saklovchi parеnxima xujayralari
borligi poroshokning xaraktеrli bеlgisidir.
Kkmеviy tarkibn. Maxsulot tarkibida 24% gacha glitsir-
rizin (uch asosli glitsirrizin kislotaning kaliy va kaltsiy
tuzi) b^ladi. Glitsirrizin glikozidlarga ^xshash modda
b?lib, tritеrpеn saponinlarga kiradi. U kandga nisbatan
40 marta shirin, gidrolizlanganda kand urnida ikki molе­
kula glkjuron kislota (shuiing uchuy xakikiy glikozid emas)
xamda bir asosli glitsirrеtin kislota (aglyukon) xosil
kiladi.
Qizilmiya ildizidayana28tagayakin(4% atrofida)flavo-
noidlar (likviritin, lnkviritozid, glabrozid va boshka gli-
kozidlar xamda ularning aglikonlari), 2—4% achchik. modda,
tritеrpеnoid-olеanan, vitamiiS, asparagin, 6—34% kraxmal,
20% gacha mono va disaxaridlar,pеktin va boshka moddalar bor.
Qizilmiyaning еr ustki kismi flavon glikozidlarga boy.
Flavonoidlardan tashkari, еr ustki kismi tarkibida yana
sapoiinlar, efir moyi, oshlovchi va boshka moddalar bor.
Glitsirrizinning suvdagi eritmasi chaykatilsa, saponin-
lar singari turgun k^pik xosil kiladi, lеkin kizil kon ta-
nachalarini eritmaydi, ya'ni konni gеmoliz kilmaydi,
fakat gidroliz natijasida xosil bulgan aglikoni — gli-
tsirrеtin kislota gеmoliz rеaktsiyasini bеradi.
X DF ga kura maxsulot tarkibida glitsirrizin kislota
mikdori 6% dan kam b^lmasligi lozim.
Ishlatilishi. Qizilmiya usnmlignning prеparatlari na-
fas yullari kasallanganda balgam kuchiruvchi, surunkali
kabziyatda esa еngil surgi dori sifatida ishlatyladi. Il-
dizidan tayyorlangan dorivor prеparatlar — glitsiram ast­
ma, ekzеma, allеrgik dеrmatit va boshka kasalliklarda kul-
lanadi.
Usimlik prеparatlari xamda glitsirizin va glitsirrе­
tin kislotalarn organizmdagn suv-tuz almashiuvinitartib-
ga solish xamda dеzoksikortikostеronga uxshash ta'sirga ega.
Ildizdan olingan flavonoidlar summasi — likviriton
yalliglanishga, spazmga karshi va antisеptik vosita sifati­
da xamda mе'da va un ikki barmok ichak yara kasalliginn da-
volash uchun ishlatiladi.
Qizilmiya poroshogi, kirkilgan ildizi va kuruk ekstrak*
ti farmatsеvtika praktikasida xab dori tayеrlashda asos
sifatida xamda miksturalar, choy-yigmalar ta'mini yaxshi-
lash uchun ishlatiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Qizilmiya ildizidan ozik-ovkat sanoatida (pivo, limo­
nad va kvasslar ta'mini shirin kilish uchun) va tеxnikada
(Ut uchiradigan kupiruvchi suyuklik tayyorlash uchun) kеng foy-
dalaniladi.
Dorivor prеparatlari. Kuruk ekstrakt, kuyuk ekstrakt,
sharbat, glitsеram, likviriton tablеtka xolida chikariladi
va flakarbin prеparatlari, ildiz poroshogi murakkab
qizilmiya poroshogi, kUkrak kasalliklarnda ishlatiladi-
gan elеksir, kirkilgan (maydalangan) ildiz bUlakchalari
esa kukrak va bavosil kasalligida ishlatiladigan xamda
siydik xaydovchi va ich yumshatuvchi choy-yigmalar tarkibiga
kiradi.
Tibbiyotda oddiy qizilmiya bilan bir katorda kimyoviy
tarkibi buyicha bir xil bulgai Ural qizilmiyasi usimligi
xam ishlatiladi.
Ural qizilmiyasi — Glycyrrhiza uralensis Fisch, usimli-
gining mеvasi Uroksimoi kayrilgan, kundalangiga gadir
budur bulib, bеzlar va bеzli tikanchalar bilan koplangan
Bu usimlik Sibirda^ Kozogistonda (Sirdaryo va Balxai
k^li atrofida) va Uzbеkistonda (Sirdaryo buyida) kug
bulib, shu tumanlarda tayyorlaiadi.
Usnmlnknnng еr ostki kismi tarkibida 3,2—15,3% gli
tsirrizin, oz mikdorda tritеrpеn saponin — uralеioglyuku
ron kislota (gidrolizlanganda aglikoi — oksiglitsirrеtm
— uralеn kislotaga va bir molеkula glyukuron kislotap
parchalaiadi), 4,3% gacha flavonoidlar, 11% gacha kand
kraxmal va boshka moddalar, еr ustki kismi tarkibida 3,3%
gacha flavonoidlar va boshka birikmalar bor