Qishloq xo‘jaligidagi bozor va bozor munosabatlari

QISHLOQ XO‘JALIGIDAGI BOZOR VA BOZOR MUNOSABATLARI
4.1. Bozor tushunchasi, roli va shartlari.
4.2. Bozordagi talab, taklif va narx egiluvchanligi.
4.3. Bozor raqobati: tushunchasi, turlari va iqtisodiy ahamiyati.
4.4. Bozorlarning tasnifi.
4.5. Qishloq xo‘jaligi uchun omillar bozori.
4.6. Qishloq xo‘jaligida bozor munosabatlarini iqtisodiy tartibga solish.
Asosuy tushuncha va iboralar: bozor tushunchasi, bozorni munosobatlari, tovar-pul munosabatlari, bozor iqtisodiyoti qonunlari , qiymat qonuni, resurslarni tejash qonuni, bozor muvozanati qonuni, iqtisodiy erkinlik, mulkga egalik huquqi, raqobat, huquqiy bozor institutlari, qat’iy byudjet cheklovlari, bashorat qilinadigan davlat siyosati, bozor funksiyalari, talab egri chizig‘i
4.1. Bozorning shakllanishi tushunchasi, roli va shartlari
Bozor tushunchasi. Qishloq xo‘jaligida tovar ishlab chiqarishni rivojlantirish tegishli toifalar va tartibga solish usullari bilan bozorni shakllantirishning obyektiv ehtiyojini belgilaydi.
Amalda mahsulotni ishlab chiqaruvchi va iste‗molchi o‘rtasida ikki xil munosabatlar mavjud. Birinchisi - birja sifatida bozor yordamida tovar ishlab chiqarish va muomalada bo‘lish qonunlariga muvofiq amalga oshiriladi. Ikkinchisi - ishlab chiqarilgan mahsulotni o‘rganish talablari va buxgalteriya balansi asosida taqsimlanishi.
Birinchi holda, bozor ishlab chiqaruvchi va iste‗molchi o‘rtasidagi munosabatlar tizimi vazifasini bajaradi. Ikkinchidan, davlatni rejalashtirish va taqsimlash organlari o‘rtasida vositachi orqali munosobatlarida o‘z aksini topadi. Bu yerda etakchi rol ishlab chiqaruvchiga tegishli. Ushbu munosabatlarning ikkala shakli ham talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni saqlash vazifasidan kelib chiqadi. Muvozanat usuli keng qo‘llaniladi va amalda bozor munosabatlarida mujassamlanadi, chunki u o‘z tabiati bo‘yicha teskari aloqa zarurligini anglatadi. Bozor muvozanatiga teskari aloqa va haqiqiy talab asosida erishiladi.
Dastlab, bozor savdo maydonida o‘ziga xos joy sifatida qaralgan. Mehnat taqsimoti va tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan bozor tushunchasi tobora murakkab talqin qilinmoqda.
Bozorni munosobatlari sohasi sifatida tushuncha mavjud. Ushbu talqinda bozorning ikkita asosiy jihati amalga oshiriladi: iste‗molchilarning to‘lov qobiliyatiga ega talabini qondirish va ishlab chiqarilgan va bozorga yetkazib berilgan qiymatning pul shaklida qoplanishi. Agar bozorni bozor munosabatlarining subyekti deb hisoblasak, unda bu xaridor va sotuvchilarning o‘zaro uyg‘un ekanligi aniqlanadi va bu tovarlarni almashish imkoniyatiga olib keladi. Ushbu talqinda bozor iqtisodiy munosabatlar sohasi sifatida taqdim etiladi. Ammo bu yerda ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar o‘rtasidagi munosabatlar kuzatilmaydi, eng muhimi ishlab chiqaruvchilar va xaridor o‘rtasidagi munosabatlardir.
Bozor - bu iqtisodiy munosabatlarning birikmasi sifatida bunda mahsulotlar tovar-pul shaklida tarqatiladi. Qisqacha qilib aytganda tor ma‗noda bozor - bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri tovarlar aylanmasi, tovarlar uchun pul almashinuvi va aksincha.

Bozorni iqtisodiy munosabatlar to‘plami sifatida belgilab, tovar-pul munosabatlari tizimidagi munosabatlarning o‘rni va rolini belgilash kerak. Keng ma‗noda bozor va tovar-pul munosabatlari savdo-sotiq yo‘li bilan sotiladigan mahsulot ishlab chiqarishga tayanadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning bir xil tizimini anglatadi. Shu bilan birga, ushbu ikki iqtisodiy toifani aniqlash mumkin emas. Tovar-pul munosabatlari ishlab chiqarish va muomaladagi sohalarni ham qamrab oladi. Bozor tovar-pul munosabatlarining tomonlaridan birini anglatadi. U tovar va pul muomalasining nisbatini aks ettiradi va tovar ishlab chiqarish bilan birlashadi, uni to‘ldiradi. Bundan tashqari, bozor tovar-pul munosabatlari namoyon bo‘lishining o‘ziga xos shaklidir. Bu bozorning iqtisodiy xususiyatini aks ettiradi.

Shunday qilib, bozor - bu ishlab chiqaruvchilar, tadbirkorlar tomonidan yakuniy natijalariga bo‘lgan qiziqish asosida iqtisodiyotning samarali ishlashini ta‗minlaydigan iqtisodiy munosabatlar tizimidir. Bozorni ijtimoiy-iqtisodiy holatlardan kelib chiqqan holda, shuni ta‗kidlash kerakki, bu ishlab chiqarishni iste‗molchiga aylantirish mexanizmni ta‗minlaydi. Barcha bozor ishlari iste‗molchilarning ehtiyojlarini qondirish va rivojlantirishga qaratilgan. Bozor bir tomondan ishlab chiqarish va taqsimlash, ikkinchi tomondan ishlab chiqarish va iste‗mol o‘rtasidagi bog‘liqlik vazifasini bajaradi.
Mavjud ta‗riflarning xilma-xilligi bozorni iqtisodiy hodisa sifatida bilishning tarixiy jarayonida, uning murakkabligi va ko‘p qirrali ekanligidan dalolat beradi.