Qishloq xo`jaligi ekinlari hosildorligi va mahsulot yetishtirishni rejalashtirish

M - ekin maydoni;
n - yillar soni;
i - ekin turi.

Ancha uzoq (besh, o`n va hokazo yillar) davrdagi rivojlanishning o`rtacha yillik o`sish sur’atini aniqlashda quyidagi usullardan foydalanish mumkin:

1) Yillik o`sish sur’atlarining xossasi sifatida, ya’ni:

2) Oxirgi davrdagi mutlaq miqdorning dastlabki (bazis) davrdagi mutlaq miqdorga bo`lgan nisbati hosilasi sifatida, ya’ni:

Bu formulada: - o`rtacha o`sish sur’ati;
m_a - har yilgi mutlaq miqdor;
m₁ - bazis miqdor;
n - yillar soni.

Almashtiriladigan o`rtacha hosildorlik darajasi erishilgan o`rtacha (besh yillik) hosildorlikning o`rtacha o`sish sur’atiga ko`paytirish orqali aniqlanishi mumkin.

Bundan tashqari, hosildorlikni prognozlashda quyidagi to`g`ri tenglama formulasidan foydalanish mumkin:

Bunda: U_n - prognozlashgan hosildorlik;
A - bazis qilib olingan bundan oldingi hosildorlik darajasi, ts;
V - o`rtacha qo`yilgan hosildorlik, s;
n - yillar soni.
«A» - funksiyaning to`g`ri parametri quyidagicha aniqlanadi:

«V» - funksiyaning parametri quyidagicha aniqlanadi:

18-jadval ma’lumotlariga ko`ra tenglama parametlari quyidagicha bo`ladi.



Hosil bo`yicha 2002-yilda paxta hosildorligi gektar boshiga 32,64 sentnerni tashkil qilishi kerak edi. Lekin shu yili ob-havoning qulay kelishi natijasida paxta hosildorligi bir oz yuqori bo`lgan. Umuman, bu usul hosildorlikning o`rtacha yillik o`sishini to`g`ri ko`rsatib beradi. To`g`ri chiziqli tenglamadan foydalangan holda keyingi yillarga paxta hosildorligini prognozlash mumkin. Masalan, 2007-yilgi hosildorligi 34,6 s/ga ni tashkil etishi mumkin.

13-jadval
O`zbekiston Respublikasi paxtachiligi misolida «A» va «V» funksiyalari parametrini hisoblash

Yillar	Yillarning tartib raqami X	Haqiqiy hosildorlik darajasi, s/ga U	Tartib sonini hosildorlikka ko`paytirish XU	Tartib sonining kvadrati X^2
2002	1	30,0	30,0	1
2003	2	31,6	63,2	4
2004	3	30,2	90,6	9
2005	4	31,3	125,2	16
2006	5	33,3	166,5	25
2007	6	33,2	163,2	36

Hosildorlikni unga ta’sir etuvchi eng asosiy omillar ta’sirini hisoblab chiqish orqali rejalashtirish mumkin. Bunda ta’siri aniqlanadigan omildan boshqalari bir xil – o`zgarmagan bo`lishi kerak. Ta’siri hisoblanadigan shunday omillarga mineral va organik o`g`itlarning qo`llanishi, yangi urug`lik navlari, suv ta’minoti va hokazolar kiradi. Ilmiy tadqiqot institutlari ma’lumotlariga ko`ra, qo`shilgan hosilning yarmi mineral o`g`itlar hissasiga to`g`ri keladi. Paxtachilikda yerning tabiiy unumdorligi gektar boshiga o`rtacha 12-14 s hosil olishini ta’minlaydi. Qolgan hosil, ya’ni qo`shimcha hosil yerga qo`shimcha mehnat va mablag` sarflash natijasida, mehnat unumdorligi oshishi hisobiga yetishtirilgan. Haqiqatda sarf qilingan sof miqdordagi o`g`itning bir birligiga yetishtirilgan hosil bilib olingandan keyin uni rejalashtirilgan qo`shimcha o`g`it sarfiga ko`paytirish orqali qo`shimcha olinadigan hosil miqdori aniqlanadi:


bu yerda: U_r - rejalashtirilgan hosildorlik, ts-ga;
X - erishilgan o`rtacha hosildorlik, ts-ga;
U<sub>km</sub> - qo`shimcha o`g`it sarflash me’yori, ts;
K_x - o`g`it sarflash natijasida mehnat unumdorligi oshish hisobiga olinadigan hosil koeffitsiyent.

Aim.uz