Qidir Atom Geliy atomi

---

Qidir
Atom

---

Geliy atomi
Geliy
atomi illustratsiyasi, unda 
yadro
 (pushti) va 
elektron buluti
 tarqalishi (qora) tasvirlangan. Geliy-4 yadrosi
(tepada oʻngda) sferik simmetrik boʻlib, elektron bulutiga oʻxshaydi, biroq murakkab yadrolar bunday
boʻlmasligi mumkin. Qora chiziq uzunligi — bir 
angstrom
(10
−10
m yoki 100 pm).
Tasnifi
Kimyoviy unsur
eng kichik boʻlagi
Xossalari
Massasi
:
1.67 × 10
−27
dan 4.52 × 10
−25
kg gacha
Elektr zaryadi
: nol (neytral) yoki 
ion
zaryadi
Diametri
:
62 pm (
He
) dan 520 pm (
Cs
) gacha
Tarkibi
:
Proton
 va 
neytronlardan
iborat ixcham yadro va 
elektronlar
Atom (
qadimgi yunoncha
: ἄτομος – atomos – boʻlinmas) – 
kimyoviy elementning
barcha
xossalarini oʻzida mujassamlashtirgan eng kichik zarrasi. Dastlabki "boʻlinmas" nomini olgan bu
zarraning ichki tuzi-lishi anchagina murakkab. A. musbat za-ryadlangan negiz (
yadro
) va yadro
atrofida harakatlanuvchi 
elektronlardan
tash-kil topgan. A. markazida barcha massasi jamlangan
musbat zaryadlangan negiz (yadro) joylashgan; atrofida oʻlchovlari (~ 10~8 sm) A. oʻlchovlarini
ifodalay-digan elektron qobiklarini hosil qiluvchi elektronlar harakat qiladi. A. yadrosi 
protonlar
va 
neytronlardan
tashkil topgan. A.dagi elektronlar soni yadrodagi protonlar soniga teng (A.dagi
barcha elektronlar zaryadi yadro zaryadiga teng), protonlar soni elementning dav-riy tizimidagi

---

tartib raqamiga teng. A. elektronlarni tutib olib yoki berib, manfiy yoki musbat zaryadlangan
ionlarga aylanadi. A.ning kimyoviy xossalari asosan tashqi qobikdagi elektronlar soni bilan
aniqlanadi; kimyoviy qoʻshilib, A.lar molekulalar hosil qiladi. A.ning ichki energiyasi uning muhim
koʻrsatkichi hisoblanadi. Ichki energiya ma’lum (diskret) qiymatlarga ega boʻlishi va u
sakrashsimon kvant oʻtishlardagina oʻzgarishi mumkin. Ma’lum qiymatdagi energiyani yutib, A.
qoʻzgʻalgan holat (energiyaning yuqoriroq sathi)ga oʻtadi. A. foton chiqarib, qoʻzgʻalgan
holatdan kichik energiyali holat (energiyaning pastroq sathi)ga oʻtadi. A.ning eng kichik
energiyasiga mos sathi asosiy sath, Atom markazida Ze musbat zaryadli mas-siv yadro
joylashgan, yadro atrofida – Ze elektronlar aylanadi. Atomning de-761yarli hamma massasi
yadroda toʻplangan. qolganlari esa qoʻzgʻalgan sathlar deyi-ladi.A. tuzilishi haqidagi fan ("Atom
fi-zikasi" "Yadro fizikasi", "Elementar zarralar fizikasi" va boshqa yoʻnalishlar) nazariyasi ancha
murakkab boʻlib, fizi-kaning deyarli barcha yutuqlariga va hozirgi zamon matematik apparat
yutuqlariga ta-yanadi.Ad.:Bekjonov R. B., Atom yadrosi va zarralar fizikasi, T., 1995; Modda tuzi-
lishi, T., 1997.
[1]
Átom (
yunoncha
 ἄτομος – boʻlinmas) – 
kimyoviy unsur
zarrachasi. Atamani 
yunon
 
faylasufi
Demokrit
 
miloddan avvalgi V asrda
kiritgan.
Hamma jismlar, shu jumladan oʻzimiz ham, atomlar deb ataluvchi juda mayda «gʻishtchalar»
dan iborat. Tabiatda kimyoviy elementlar qancha boʻlsa, bunday «gʻishtchalar» turlari
shuncha boʻladi. 
Kimyoviy element
– ayni bir turdagi atomlar toʻplami.
Modda juda mayda zarrachalardan tuzilganligi haqidagi fikr qadimgi 
yunon olimlari
tomonidanoq
aytilgan edi. Ular ana shu zarrachalarni atomlar deb atashdi. Qadimgi yunonlar atomlar
muntazam ko’pyoqliklar shakliga ega, deb faraz qilganlar: 
Kub
(“Yer atomlari”), 
Tetraedr
(“Olov
atomlari”), 
Oktaedr
 (Havo atomlari), 
Ikosaedr
(“suv atomlari”). 
Moddaning
 atomlardan
tuzilganligi g’oyasining eksperimental isboti olingunga qadar yigirma asrdan ortiq vaqt o’tdi. Bu
g’oya fanda 
kimyo
 va 
kinetik nazariyaning
yutuqlari tufayli 
XIX asrning
ikkinchi yarmida qat’iy
qaror topdi. 
XX asr
boshiga kelib, fiziklar atomlarning o’lchamlari 10 
−10
 
m
va massasi 10 
−27
 
kg
atrofida bo’lishini bilar edilar. Bu vaqtga kelib atomlar umuman “bo’linmas” emas, ular ma’lum
ichki tuzilishiga ega, buni bilish esa 
D. I. Mendeleyev
 aniqlagan 
kimyoviy elementlar
hossalarining davriyligini
 tushuntirishga imkon berishi aniq bo’lib qoldi.
Atom atamasining kelib chiqishi
Tomson atomi modeli

---

Elektron
 kashf etilgandan bir oz vaqt o’tgandan keyin, 1903-yilda ingliz fizigi 
Jozef Jon
Tomson
 diametri tahminan 10 
−10
 m, ichiga elektronlar “sochilgan”, hajmi bo’yicha musbat
zaryadlangan 
sfera
 shaklidagi atom modelini taklif etdi. Elektronlarning sfera markaziga
nisbatan tebranganda, atom 
yorug’lik
nurlantiradi. Tosmon, elektronlar sfera markazi atrofida
qatlam bo’lib guruhlanadi, deb hisobladi.
Tomson taklif etgan modelda atom massasi uning hajmi bo’yicha bir tekis taqsimlangan.
Bunday farazning hato ekanligini tez orada ingliz fizigi 
Ernest Rezerford
isbotladi. 1908-1911-
yillarda uning rahbarligida 
α-zarralar
(
geliy yadrolari
)ning metal 
folga (zar qog’oz)da
sochilishiga
oid tajribalar o’tkazilgan edi. (qarang 
Alfa yemirilish
). α-zarra yupqa folgadan (qalinligi 1 mkm)
o’tib va 
oltingugurtli
 
qo’rg’oshindan
qilingan ekranga tushib, 
mikroskopda
yaxshi ko’rinadigan
chaqnashni vujudga keltirar ekan. Ekranni α-zarraning dastlabki harakat yo’nalishida xar hil
burchaklarda joylashtirildi va folgadan u yoki bu burchakka sochilgan zarralar soni sanaldi.
Ko’pchilik zarralar folgadan bir oz og’ib o’tib ketishi aniqlandi, biroq ayrim hollarda (tahminan 10
000 lan bittasida) α-zarraning 90˚ dan katta burchakka og’gani kuzatildi.
Tomson Atomi modeli
Rezerford tajribasi

---

“
Bu, agar 15 duymli snaryadni bir varaq papiros qogʻoziga otganingizda, snaryad
qogʻozdan qaytib kelib, sizga tekkanidek, aql bovar qilmaydigan hol edi
”
– deb keyinchalik eslagan edi Rezerford. α-zarrachalarning sochilishiga oid tajribalar shuni
yaqqol koʻrsatdiki, atomning butun massasi juda kichik hajmda – atom 
yadrosida
toʻplangan
boʻlib, uning diametri atom diametridan 10 000-marta kichikdir. Koʻpchilik α-zarralar ogʻir yadro
yonidan, unga tegib ketmasdan uchib oʻtadi, biroq bunda u orqaga «sakrab ketishi» mumkin.
Rezerford tajribalari atomning yadro modeli ni yaratish uchun asos boʻldi. Bu model bizning
atom tuzilishi haqidagi bugungi tasavvurlarimizni ifodalaydi.
Atom markazida atom yadrosi joylashgan, atomning qolgan hamma hajmini elektronlar egallaydi.
Yardo ichida elektronlar yo’q (bu 1930-yillar boshida aniq bo’ldi); yadro musbat zaryadlangan
protonlar
va zaryadga ega bo’lmagan 
neytronlardan
iborat. Atomdagi elektronlar soni yadrodagi
protonlar soniga teng; bu mazkur kimyoviy elementning atom raqami (uning davriy sistemadagi
tartib raqami) dir. Elektron massasi proton yoki neytron massasidan tahminan 2000-marta
kichik, shuning uchun atomning hamma massasi yadroga to’plangan. Turli elektronlar yadro bilan
turli darajada bog’langan; ularning ba’zilarini atom nisbatan oson yo’qotishi mumkin, bunda u
musbat 
ionga
aylanadi. Atom qo’shimcha elektronlarga ega bo’lib, manfiy ionga aylanadi.
Atomning birinchi miqdoriy nazariyasini 1913-yilda daniya fizigi 
Nils Bor
ishlab chiqdi. Bu eng
oddiy atom – 
vodorod
 atomining nazariyasi edi. Nils Bor Rezerford tajribalarining natijalaridan va
o’sha vaqtlarda ma’lum bo’lgan atomlar vodorodning spektri haqidagi ma’lumotlardan
foydalandi. U vodorod atomini quyidagi ko’rinishda tasavvur qildi: proton (atom yadrosi) atrofida
aylanma 
orbita
bo’lib elektron harakatlanadi.
Atomizm
Abdurazzoqov A. A., Nazirov E. N., Rasulova M. Y.- Yosh Fizik ensikloperik Lugʻati, 1989-yil
Rezerford tajribasi sxemasi
Atom tuzilishi
Yana q.
Foydalanilgan adabiyotlar

---