Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish bosh ilmiy-metodik markazi

1.3. O‘zbekistonda oliy ta’lim muassasalari ta’lim jarayonini kredit-modul tizimi asosida modernizatsiya qilish

Milliy oliy ta’limning hozirgi rivojlanish holati Yevropa ta’lim va ilmiy makoniga kirish uchun Bolonya jarayoniga qo‘shilishga qaratilgan modernizatsiya va islohotlar bilan tavsiflanadi. Bolonya deklaratsiyasida talabalarning Yevropa mehnat bozoriga mos kelishini ta’minlash maqsadi va ular o‘zlari o‘qigan sohada ishlash uchun yetarli malakaga ega bo‘lishi belgilab qo‘yilgan.
Ta’kidlab o‘tilganidek, Bolonya deklaratsiyasiga qo‘shilish ikki bosqichli oliy ta’limni joriy qilishni nazarda tutadi, bunda birinchi bosqich – talabalarning ishlab chiqarish ehtiyojlariga mos ijrochilik malakalarini o‘zlashtirishiga, ikkinchisi esa – ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan.
Berlin anjumani uchun tayyorlangan materiallarga ko‘ra “bakalavrmagistr” tizimi sobiq sotsialistik davlatlar hududida 10 yillarcha muqaddam joriy qilingan. Biroq, u rasmiy xarakterga ega bo‘lgan va amalda mehnat bozori bilan bog‘liq bo‘lmagan, uning joriy etilishi asosan ta’lim va fanning xususiy ehtiyojlariga qaratilgan edi.
Shular bilan bir qatorda oliy ta’limga qarashlarda "teaching" formatidan "learning" formatiga tomon o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda, ya’ni talabani “o‘qitish” emas, balki talaba “o‘qishi” kerak degan g‘oya ustuvor bo‘lmoqda. Bu g‘oyaga ko‘ra inson butun umri davomida o‘qiydi, talaba fanga oid bilim, ko‘nikma va malakalarni mustaqil tarzda o‘zlashtiradi, o‘qituvchining vazifasi esa – talabaning shaxsiy qiziqishlaridan kelib chiqqan holda unga zarur yordamlarni ko‘rsatishdan iborat bo‘ladi. Mazkur tendensiya O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilinishi bilan o‘zining qonuniy o‘rniga ega bo‘ldi. Unga ko‘ra oliy va oliy ta’limdan keyingi ta’lim ko‘p bosqichli – bakalavriat va magistratura tuzilmasi bo‘yicha rivojlanadi. Uning muhim tamoyillardan biri – ta’limning uzluksizligi va uzviyligidir.
Bu Bolonya deklaratsiyasining asosiy holatlarini inobatga olgan holda milliy modelni yaratish uchun oliy va oliy ta’limdan keyingi ta’limda islohotlar zarurligini shart qilib qo‘ydi.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, Bolonya deklaratsiyasi nafaqat tuzilmani qayta qurishni, balki ta’lim dasturlarini ham o‘zgartirishni nazarda tutadi.
Bolonya deklaratsiyasiga ikki bosqichli “bakalavr-magistr” oliy ta’lim darajalari aslida anglosakson tuzilmasining umumiylikka yetaklovchi instrumenti hisoblanadi, bunda kreditlar, imtihonlar va diplomlar o‘zaro tan olinadigan darajaga keladi. Bunda tayanch bosqichda (bakalavriatda) ta’lim kamida 3 yil davom etadi va amalda bozor ehtiyojlariga yo‘naltiriladi.
Milliy ta’lim dasturlarining xalqaro tan olinishini, talabalarning va professor-o‘qituvchilarning mobilligini ta’minlash, shuningdek, ta’lim sifatini oshirish hamda oliy va oliy ta’limdan keyingi ta’limning barcha bosqichlarda uzviylikni ta’minlash maqsadida mutaxassislarni tayyorlashning uch pog‘onali “bakalavr – magistr – doktor” tuzilmasi yagona kredit ta’lim tizimi bo‘yicha ikkita bosqichda amalga oshiriladi: oliy ta’lim (bakalavrmagistr) va oliy ta’limdan keyingi ta’lim (doktor).
Shunday qilib, oliy va oliy ta’limdan keyingi ta’lim bosqichlarini modernizatsiya qilish ta’lim jarayonining tuzilmasi, mazmuni va tashkil qilinishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bunda, birinchidan, mutaxassislar tayyorlashning uch pog‘onali “bakalavr – magistr – doktor” tuzilmasiga o‘tiladi, ikkinchidan, o‘rta ta’limdan keyin ikki bosqichli (oliy – oliy ta’limdan keyingi) tuzilma saqlanib qoladi, uchinchidan, kredit ta’lim tizimi qo‘llaniladi. Bu ikkila holat ham ta’lim mazmunida sezilarli darajada aks etadi.
Bunda oliy ta’limning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat bo‘ladi:

• 
  keng fundamental bilimlarga ega, tashabbuskor, mehnat va texnologiyalar bozorining o‘zgaruvchan talablariga moslashuvchan yangi shakldagi mutaxassislar tayyorlash;
  
• 
  oliy ta’lim tizimini demokratlashtirish orqali sifatli ta’lim xizmatlarini taqdim etishga bo‘lgan qiziqishini oshirish;
  
• 
  alohida oliy o‘quv yurtlarini xalqaro akkreditatsiyadan o‘tishga tayyorlash, elita oliy o‘quv yurtlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratish;
  
• 
  oliy o‘quv yurtlarini boshqarishning yangi tamoyillari va amaliyotini shakllantirish, strategik rejalashtirish tizimini joriy etish va oliy o‘quv yurtlarining avtonomligini oshirish;
  
• 
  talabalarning sifatli ta’lim olishga bo‘lgan huquqlarini mustahkamlash, sifatli ta’lim xizmatlari taqdim etish uchun rahbarlarning mas’uliyatini belgilovchi mexanizmlarini ishlab chiqish va joriy etish. Ushbu topshiriqlarni oliy o‘quv yurtlarini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish sharoitlarida jamoatchilik nazorati, keng akademik imtiyozlar berish, hamda o‘quv jarayonini talabalarning qiziqishlarini inobatga olgan tarzda tashkil etish texnologiyasini takomillashtirish va o‘qituvchilar orasida raqobat muhitini yaratish orqali amalga oshirish mumkin.
  

Oliy ta’lim bosqichlari bo‘yicha O‘zbekiston modeli tayanch bosqich kamida 3 yil davom etishi jihatidan Bolonya jarayonlari talablariga va har biri 2 pog‘onadan iborat 2 bosqichdan iboratligi bo‘yicha Amerika modeliga mos keladi.
Bakalavriat dasturi kasbiy faoliyatning umumiy, integrallashgan jihatlarini inobatga olish, kasbiy ijodkorlikni rivojlantirish va mustaqil bilim olish ko‘nikmasini shakllantirish orqali ixtisoslik fanlari bo‘yicha bilimlar asosini egallashni nazarda tutuvchi keng tayanch kasbiy tayyorgarligini nazarda tutadi.
Magistraturada ta’lim mutaxassislikka va ilmiy-pedagogik tayyorlovga yo‘naltirilgan. Magistratura ta’lim dasturlarida ta’limning ilmiymetodologik yo‘nalganligi va soha bo‘yicha chuqur mutaxassislik tayyorgarligi ko‘zda tutiladi. Magistratura bitiruvchilariga “magistr” akademik darajasi taqdim etiladi. Magistrlar doktoranturada o‘qishni davom ettirish huquqiga egadirlar.
Kredit-modulli tizimni amalga oshirishning maqsadi:

• 
  bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarga asoslangan Yevropa ta’lim tizimining standartlariga muvofiqligini ta’minlash bitiruvchining mulki hisoblanadi;
  
• 
  Yevropa mehnat bozori tomonidan O‘zbekiston ta’lim sifatiga talab;
  
• 
  Ta’lim malakalarining umume’tirof yetilgan va qiyosiy tizimini tasdiqlash;
  
• 
  Yevropa modeli tizimi tomonidan ishlab chiqilgan va bitiruvchining ta’lim natijalari to‘g‘risida batafsil ma’lumotni o‘z ichiga olgan standart-lashtirilgan diplom qo‘shimchasini joriy etish;
  
• 
  Oliy o‘quv yurtlari professor-o‘qituvchilari va talabalarining bilimlarni ob’ektiv baholash tizimini takomillashtirishni rag‘batlantirish;
  
• 
  Oliy ta’lim tizimining shaffofligini va malakalarning akademik kasbiy tan olinishini ta’minlash (diplomlar, darajalar, sertifikatlar va boshqalar). Bolonya deklaratsiyasining ajralmas atributi sifatida kreditmodulli tizim ikkita asosiy funksiyani bajaradi:
  

Birinchisi, talabalar va professor-o‘qituvchilarning harakatchanligini yengillashtirish va bir universitetdan ikkinchisiga o‘tishni osonlashtirish.
Ikkinchisi, o‘quv faoliyatining barcha turlarini hisobga olgan holda talaba tomonidan bajariladigan ish hajmini aniq belgilash. Kreditlar miqdori talabaning ma’lum bir dasturda nimani o‘rganishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Biroq, talaba - kelajakdagi mutaxassis uchun nafaqat ma’lumotni anglash va o‘zlashtirish, balki uni amalda qo‘llash va qaror qabul qilish usullarini o‘zlashtirish ham muhimdir. Bunday sharoitda to‘g‘ridan-to‘g‘ri, tashqi ma’lumotlarning ulushi kamayadi va o‘qituvchi (tyutor) rahbarligi ostida talabalarning interaktiv shakllari va usullaridan foydalanish hamda laboratoriyalarda, o‘qish zallarida, ob’ektlarda to‘liq mustaqil ishlarni bajarish muhim bo‘lgan kelajakdagi kasbiy faoliyat kengayadi. "Tyutor mashg‘uloti" atamasiga ta’rif berish uchun "tyutor" so‘zini tushuntirib beraylik, uning talqini pedagogik lug‘atda keltirilgan. Tyutor (inglizcha "tutor" - tomosha qilish, g‘amxo‘rlik qilish) - tajribali o‘qituvchilar orasidan tayinlangan o‘qituvchi-murabbiy; O‘quv soatlari davomida ushbu professoro‘qituvchilar mavzuni o‘z mutaxassisliklari bo‘yicha o‘qitadilar, mashg‘ulotlardan so‘ng 5-10 yoki 15 talaba bilan o‘quv ishlarini olib boradilar. Ularning rahbarligi ostida talabalar muayyan mavzularda mustaqil ishlashadi. “Tyutor tizimi” XIV asrda Oksford va Kembrij universitetlari pedagogik fakultetlarida paydo bo‘lgan va hozirda ham keng qo‘llaniladi.
“Tyutor mashg‘uloti” – bu talabalarning ta’lim faoliyatini tashkil etishning bir turi bo‘lib, unda o‘quv jarayoni asosan talabalarning mustaqil ishi asosida quriladi va o‘qitish jarayoni bajarilgan vazifalar darajasini nazorat qilish bilan bir qatorda oraliq maslahatlar berishdan iborat bo‘ladi.
Tyutorlik mashg‘ulotlarining samaradorligi shundaki, ularda har xil o‘quv ishlari turlari mavjud bo‘ladi. Masalan: yozma so‘rovnoma, qayta ishlangan manbalar mazmuni bo‘yicha munozara, vaziyatni tahlil qilish, pedagogik muammolarni hal qilish, ishbilarmon o‘yinlar va hk.
Kredit-modulli o‘quv tizimini joriy etish an’anaviy "o‘quv semestri o‘quv yili - o‘quv kursi" sxemasini qayta tashkil etishni, fanning o‘quv materialini modullarga oqilona taqsimlashni va nazariy va amaliy materiallarni o‘zlashtirish sifatini tekshirishni nazarda tutadi. Har bir moduldan, bilimlarni baholashning keng ko‘lamidan foydalanish, semestr davomida olingan ballar miqdorining yakuniy baho uchun hal qiluvchi ta’siri. kredit-modulli tizimida muhim hisoblanadi. U sub’ekt-sub’ekt, bag‘rikenglik, sheriklik pedagogikasi tamoyillariga asoslanadi. Uning o‘qish traektoriyasi, ta’limning individual dasturi talaba tomonidan o‘qituvchitarbiyachi (vasiy) yordamida belgilanadi. Talabaning universitetda bo‘lgan davridagi ta’limi teng ravishda taqsimlanishi kerak. Va eng muhimi, ushbu tizim o‘qitishning yuqori sifatini kafolatlaydi, demak u talabaning mashg‘ulotni tugatgandan so‘ng kasbiy noxushlikdan himoya qiladi. Bolonya deklaratsiyasi talablariga muvofiq o‘quv jarayonini modernizatsiya qilish talabaning mustaqil ishi hajmini sezilarli darajada oshirishni (50-60% gacha), mashg‘ulotlarni individualizatsiyalashni nazarda tutadi, bu esa tegishli ilmiy-uslubiy ta’minotni talab qiladi. O‘quv jarayoni, tegishli moddiy baza va talabaning moddiy va yashash sharoitlarini yaxshilash, bu o‘zgarishlarning barchasi OTMlarning ilmiy-pedagogik xodimlaridan o‘z faoliyatini yangi uslubiy va texnologik asosda - kredit-modulli ta’lim tizimida (YeCTS) tashkil etishda fundamental bilim, ko‘nikma va malakalarni talab qiladi.
Professor-o‘qituvchi va talabaning o‘quv jarayonidagi o‘zaro ta’siri tubdan yangi asosda amalga oshiriladi: modullar yordamida talabalar ongli ravishda va mustaqil ravishda avvalgi tayyorgarlikning ma’lum darajasiga erishadilar.
Modulli o‘qitish quyidagi vazifalarni ko‘rib chiqish va hal etishga kompleks yondashishga yordam beradi:

• 
  muayyan o‘quv sharoitlari, amaliyot ehtiyojlariga moslashuvchan munosabatda bo‘lishga qodir bo‘lgan o‘quv tarkibini shakllantirish;
  
• 
  talabalarning mustaqilligi va mas’uliyatini rag‘batlantirish;
  
• 
  professor-o‘qituvchining ijodiy salohiyatini ro‘yobga chiqarish, uni odatdagi vazifalaridan ozod qilish;
  
• 
  tezlikni, yordam darajasiga va mashg‘ulot mazmunini farqlashga qarab mashg‘ulotlarning individualizatsiyasini ta’minlash;
  
• 
  yuqori sifatli o‘quv jarayonini amalga oshirish, buning natijasida barcha talabalar yoki ularning aksariyati bilim, ko‘nikma va malakalarni egallaydilar.