Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish bosh ilmiy-metodik markazi

1.2. Rossiya va Qozog‘iston OTMlarida kredit-modul tizimida talabalarni kasbiy faoliyatga yo‘naltirish ishlari tahlili.

Talabaga akademik maslahatchilik ishlari bo‘yicha jahonda keng qamrovli va turli tuman ishlar amalga oshirilmoqda. Lekin, bunday ishlarni amalga oshirish uchun O‘zbekiston OTM larida tashkiliy tuzilmani, professoro‘qituvchilarning lavozim vazifalarini, o‘quv muhitini, talabalarning o‘qishga bo‘lgan munosabatini, kadrlar buyurtmachilarining mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyojlarini qayta ko‘rib chiqib o‘zgartirish lozim.
Quyida yaqin va uzoq xorijiy davlatlarda talabaga akademik maslahatchilikning tashkil qilinishi bo‘yicha ma’lumotlar taqdim etilmoqda.
Rossiya OTM laridagi tyutorlik faoliyatidan shuni kuzatish mumkinki, turli OTM larda tyutorlik faoliyatiga turlicha yondashiladi.
Rossiya OTM larida tyutorlik ma’naviy-ma’rifiy va tarbiyaviy ishlar bilan bir qatorda kasbiy faoliyatga yo‘naltirish ma’nosida ham qo‘llaniladi.
Tyutorlar asosan quyidagi faoliyatlarni olib borishadi:

• 
  birinchi kurs talaba’larining ijtimoiylashuvi va moslashishiga yordam beradi;
  
• 
  nogiron o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlaydi;
  
• 
  chet ellik talabalarga yordam beradi;
  
• 
  ba’zi hollarda Yevropa OTM laridagi kabi shaxsiy o‘quv traektoriyasini shakllantirishga va malakaviy amaliyotlarga yordam beradi;
  
• 
  ba’zi OTM larda tyutorlik - jamoatchilik ishi hisoblanadi va katta kursdagi talabalar ham tyutorlik qilishadi;
  
• 
  M.V.Lomonosov nomidagi MDU da tyutorlar kompaniyalar bilan tizimli hamkorlik qilish orqali talabalarning kar’erasini rivojlantirish uchun sharoit yaratishadi. Tyutorlar talabalarning kompetensiyalarni nazorat qilishadi, ularning bilimini baholashadi, ishga joylashtirish masalalarida yordam beradi, loyiha va individual ishlarni bajarishda yordam beradi. Ta’lim va kasbiy masalalar, shuningdek, shaxsiy masalalar bo‘yicha repetitorga murojaat qilish mumkin. Tyutor bilan shaxsiy kontaktning yo‘qligi talabaning loyihadan chetlatilishiga sabab bo‘lishi mumkin.
  
• 
  Qozon (Volga bo‘yi) Federal Universitetida (KFU) tyutor 1) talabalarni o‘quv rejasi bilan tanishtiradi (uni tuzishning o‘ziga xos xususiyatlarini tushuntiradi, unda turli xil - majburiy va ixtiyoriy fanlar bloklari mavjudligini ko‘rsatadi, har bir semestr va yil uchun talab qilinadigan kreditlar sonining shartiga rioya qilish majburiyatiga e’tibor qaratadi); 2) kredit ta’lim tizimining o‘ziga xos xususiyatlari bilan tanishtiradi, o‘quv rejasi talablarini Oliy ta’lim standart talablarini hisobga olgan holda individual o‘quv rejalarini shakllantirishda yordam beradi; 3) individual rejani tuzishda yordam beradi, o‘quvchilar tomonidan individual o‘quv rejalarini bajarilishini nazorat qiladi; 4) tanlov fanlari bo‘yicha o‘quv guruhlarini tuzadi va bu ro‘yxatlarni o‘qituvchilarga taqdim etadi; 5) agar reja kam sonli talabalar (10 dan kam) tomonidan tanlangan bo‘lsa, tyutor talabalarga individual rejalarini o‘zgartirishda yordam beradi; 6) yo‘nalish bo‘yicha o‘quv rejalarini shakllantirishda qatnashadi; 7) dars mashg‘ulotlari jadvalini tayyorlashda ishtirok etadi.
  

Tyutor lavozimi dastlab 17-asrda Oksfordda, keyinroq Kembrijda o‘quv jarayoniga kiritilgan. Tyutor lavozimi har bir talabaning o‘zining shaxsiy ta’lim dasturini shakllantirish jarayoniga yordam beradigan yuqori malakali murabbiy sifatida kiritilgan.
Bolonya jarayonlariga to‘liq o‘tgan Yevropa davlatlarida, xususan, Qozog‘iston OTM larida ham talabalarning shaxsiy traektoriyalarini shakllantirishda maslahatchilik edvayzerlik faoliyati orqali yo‘lga qo‘yilgan.
Qozog‘iston OTM larida maslahatchi (advisor, edvayzer) – tegishli mutaxassislik bo‘yicha talabaning akademik ustozi sanaladi, o‘qish davrida shaxsiy o‘quv traektoriyasini tanlashda va ta’lim dasturini o‘zlashtirishda yordam beruvchi o‘qituvchi hisoblanadi.
Maslahatchilik xizmatiga bo‘lgan ehtiyoj talabalarga sifatli ta’lim olish uchun sharoit yaratish maqsadida talabalar va o‘qituvchilar o‘rtasida aloqa o‘rnatish zarurati bilan belgilanadi.
Qozog‘iston OTM larida kasbiy ish stajiga va tajribasiga ega, ta’lim sohasida yetarlicha tajribaga ega bo‘lgan, kelajakdagi bitiruvchining malaka xususiyatlaridan xabardor bo‘lgan bitiruvchi kafedraning o‘qituvchisi (professor, dotsent, fan nomzodi, katta o‘qituvchi, o‘qituvchi) maslahatchi bo‘lishi mumkin.
Maslahatchilar OTM buyrug‘i bilan tayinlanadi. Odatda, har bir maslahatchiga bitta mutaxassislik talabalarin biriktiriladi. Agar mutaxassislik bo‘yicha talabalar kontingenti 200 dan ortiq bo‘lsa, maslahatchilar kunduzgi va sirtqi ta’lim shakllari uchun alohida tayinlanishi mumkin.
Edvayzer talabalarga birinchi kursdan (o‘qish yilidan) boshlab o‘sha mutaxassislik bo‘yicha bitiruv yiligacha rahbarlik qiladi. Talabalar haqida to‘liq ma’lumotlar bazasiga ega bo‘lgandan so‘ng, maslahatchi ular bilan ishlash uchun shaxsiy jadvalni tuzishda yordam beradi.
Edvayzer asosan quyidagi vazifalarni bajaradi:

• 
  talabalarga ta’lim dasturini o‘zlashtirishga yordam beradi, bu borada ularning shaxsiy o‘quv traektoriyalarini belgilashda maslahatlar berib boradi;
  
• 
  talabalarga butun o‘qish davrida o‘quv jarayoniga yo‘naltirish ishlarini olib boradi va o‘qishga moslashishda yordam beradi;
  
• 
  talabalarning kelajakdagi kasbiy yo‘nalishini belgilab boradi;
  
• 
  talabalarning o‘quv samaradorligi va ilmiy holati masalalarini ko‘rib chiqadigan komissiyalar, kengashlar ishida ishtirok etadi;
  
• 
  talabalarga kasbiy yo‘nalishni, fanlar va o‘qituvchilarni tanlashda yordam beradi;
  
• 
  mutaxassislik bo‘yicha ishchi o‘quv rejalarini, ta’lim dasturlarini ishlab chiqishda ishtirok etadi;
  
• 
  o‘quv jarayonini tashkil etish uchun barcha zarur axborot materiallarini tayyorlashda ishtirok etadi va ularni talabaga taqdim etadi;
  
• 
  talabaga o‘z shaxsiy o‘quv rejasini tuzish va unga tuzatishlar kiritishda yordam beradi;
  
• 
  fanlar bo‘yicha talabaga o‘quv materiallarining, topshiriqlarning o‘z vaqtida berilishini, barcha mutaxassislik fanlari bo‘yicha oraliq nazoratlar va yakuniy nazoratlarni o‘tkazish qoidalarining bajarilishini nazorat qiladi;
  
• 
  tanlov fanlari katalogini va undan foydalanish bo‘yicha qo‘llanmalar ishlab chiqishda ishtirok etadi;
  
• 
  talabalarning fanlarni o‘zlashtirish monitoringini olib boradi;
  
• 
  dekanatlar, fakultetlar kengashlari yig‘ilishlarida talabalarning muvaffaqiyati bo‘yicha masalalarda ishtirok etadi;
  
• 
  talabalar tomonidan fanlar bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tish uchun arizalar va shaxsiy o‘quv rejalariga o‘zgartirishlar o‘z vaqtida topshirilishi uchun javobgar hisoblanadi;
  
• 
  talabalarni mutaxassislik bo‘yicha namunaviy, ishchi o‘quv rejasi va tanlov fanlar katalogi (kurslarning prerekvizitlari va postrekvizitlari) bilan tanishtiradi;
  
• 
  fanlarni tanlash va qabul qilish tartibi bo‘yicha tashkiliy, uslubiy va maslahat ishlarida ishtirok etadi;
  
• 
  talabalarni o‘quv jarayonini tashkil etish qoidalari bilan tanishtiradi;
  
• 
  talabalarning kuchli jihatlarini, ularning moyilliklari va imkoniyatlarini aniqlaydi;
  
• 
  Registrator ofisi va dekanatga transkript to‘g‘ri tuzilganligi va JPA ko‘rsatkichi hisobi to‘g‘riligini tekshirishda yordam beradi;
  
• 
  talabalarning iltimosiga binoan yangi tanlov fanlarini joriy etish bo‘yicha takliflar kiritadi;
  
• 
  talabalarga kreditlar soni to‘plamining to‘g‘riligini va o‘rtacha o‘zlashtirish balini (JPA) hisoblash metodikasini tushuntiradi;
  
• 
  o‘ziga biriktirilgan talabalarning nazoratlardan o‘tishi va o‘quv natijalari monitoringini olib boradi.
  

Qozog‘istonning Alma-atы universitetida esa boshqacha maslahatchilik faoliyati - murabbiy-edvayzerlik faoliyati yo‘lga qo‘yilgan.
Kurator-maslahatchining ishi universitet o‘qituvchisi kasbiy faoliyatining eng muhim ko‘rsatkichi bo‘lib, uni yillik attestatsiyadan o‘tkazish va keyingi yil uchun individual mehnat shartnomasini tuzishda hisobga olinadi.
Murabbiy-edvayzerning tarbiyaviy ishi o‘quv, uslubiy, ilmiy ishlar bilan bir qatorda Almati universitetining murabbiy-edvayzerlar reytingida o‘z aksini topadi.
Murabbiy-edvayzerlar kafedraning katta murabbiy-edvayzeriga bo‘ysunadi va unga hisobdor bo‘lib, ularning faoliyatini tartibga soladi, universitetning buyruqlarini ularning e’tiboriga havola etadi. O‘z navbatida kafedra katta murabbiy-edvayzeri universitetning tarbiyaviy ishlar bo‘yicha prorektoriga hisob beradi. Kafedra mudiri kafedra katta murabbiy-edvayzeri bilan birgalikda akademik guruhlarga murabbiyedvayzerlarni tayinlash bo‘yicha tavsiyalar beradi, dolzarb masalalarni hal etishda murabbiy-edvayzerlar faoliyatini nazorat qiladi va ularga yordam berishni tashkil qiladi.
Murabbiy-edvayzerlarning asosiy maqsadi yoshlarning barkamol shaxsini shakllantirish, talabalarni yetuk fuqaro darajasida tarbiyalashdir.
Murabbiy-edvayzerlarning asosiy vazifasi - o‘quv guruhida tarbiyaviy ishlarni tashkil etish, o‘zini o‘zi boshqarishni shakllantirish va talabalarni universitetning ijtimoiy va ijodiy hayotiga bosqichma-bosqich jalb qilish, kasbiy o‘zini o‘zi belgilash va kasbiy mahoratini oshirish, hamda talabalarni universitetda o‘qishning yakuniy bosqichida kasbiy faoliyatga moslashtirishdir.
Murabbiy-edvayzerlarning umumiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  Faol guruh bilan birgalikda o‘quv yili uchun o‘quv guruhining maqsad va vazifalarini belgilaydilar. Guruh faollari bilan birgalikda universitetning o‘quv-tarbiya ishlarining istiqbolli rejasiga muvofiq o‘quv jarayonining maqsadliligi, uzluksizligi va uzluksizligini kuzatgan holda yil uchun ish rejasini tuzadi.
  
• 
  Guruh ish rejalarining bajarilishini nazorat qiladi, guruh faollari faoliyatini muvofiqlashtiradi hamda akademik guruh va universitet rahbariyati o‘rtasidagi asosiy bo‘g‘in hisoblanadi. Ular jamoat tashkilotlari: Yoshlar ishlari bo‘yicha qo‘mita, talabalar boshqaruvi organlari bilan talabalarning kafedra, universitetning jamoat hayotidagi faolligini oshirish maqsadida doimiy aloqada bo‘lib turadi.
  
• 
  Guruh talabalariga rektorning o‘quv jarayoniga oid buyruq va farmoyishlari haqida ma’lumot beradi. Talabalarni universitetning ichki tartib qoidalari, Ustavi va tashkiliy tuzilmasi bilan tanishtiradi. Fakultet va universitetda o‘tkaziladigan ko‘rik-tanlovlar, konferensiyalar, ko‘rik-tanlovlar, olimpiadalar va boshqa tadbirlar to‘g‘risidagi qoidalarning mazmunini e’tiborga olishadi. Fakultet va universitetning eng yaxshi talabalari va guruhlarining ish tajribasini targ‘ib qilishadi.
  
• 
  Fakultet ma’muriyatiga, jamoat tashkilotlariga guruh talabalarining qiziqishlari, iltimoslari va kayfiyatlari to‘g‘risida ma’lumot berishga majburdirlar.
  
• 
  Zarur hollarda talaba yoshlarning ijtimoiy-psixologik muammolari asosida talabalarga psixologik yordam va maslahatlar berishni tashkil etishlari shart.
  
• 
  Fuqarolik, axloqiy, estetik, kasbiy ta’lim va madaniy, sport, ommaviy ishning asosiy bo‘limlari bo‘yicha aniq faoliyat turlari belgilashadi.
  
• 
  Talabalarning faol fuqarolik pozitsiyasini shakllantirishga, yoshlarda vatanparvarlikni oshirishga hissa qo‘shadi, bo‘lajak mutaxassislarning fuqarolik, huquqiy va kasbiy tafakkurini shakllantirishda ishtirok etishi, ushbu maqsadlarga mos keladigan vositalarni tanlashadi.
  

“Sog‘lom universitetlar” dasturi doirasida talabalarning valeologik tarbiyasi va jismoniy tarbiyasini yo‘lga qo‘yish, giyohvandlik, tamaki chekish, ichkilikbozlik kabi illatlarning oldini olish chora-tadbirlarini tashkil etib, yoshlarda sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga hissa qo‘shishadi.

• 
  O‘quvchilar o‘rtasida huquqbuzarliklarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshiradilar.
  
• 
  Huquqiy ta’lim va huquqbuzarliklar profilaktikasi bo‘yicha kengash komissiyasining yig‘ilishida nazorat qilinayotgan guruh talabalari bilan bog‘liq masalalarni ko‘rib chiqishda ishtirok etishi hamda huquqbuzarlarga nisbatan ta’sir ko‘rsatish choralarini muhokama qilish va qarorlar qabul qilishda ishtirok etishi belgilangan.
  
• 
  Madaniy qadriyatlarni asrab-avaylash va tiklash, ularni talaba-yoshlar o‘rtasida targ‘ib qilish bo‘yicha tadbirlarni amalga oshirishadi.
  

Murabbiy-edvayzer quyidagi hujjatlarni yuritadi:

• 
  murabbiy-edvayzerning kundaligi;
  
• 
  tarbiyaviy ish rejasi;
  
• 
  hisobotlar: joriy ma’lumotlar (oylik), choraklik va yillik.
  

Murabbiy-edvayzerlar kengashining ish rejasi bo‘yicha uslubiy seminarlar va ma’ruzalarda, universitetning umumiy yig‘ilishlarida, rektor bilan uchrashuvlarda muntazam qatnashishadi.
Murabbiy-edvayzerlarning funksional vazifalari quypidagilardan iborat.

• 
  Guruh aktivini shakllantirishga va guruh rahbari bilan guruh, yoshlar tashkilotlari qo‘mitasi rahbari va guruh o‘rtasidagi munosabatlar tartibini o‘rnatishga ko‘maklashadi; guruh ahilligi, birdamligi; guruh faollari va talabalarining huquq va majburiyatlarini belgilash; guruh va fakultet rahbariyati va jamoat tashkilotlari o‘rtasidagi munosabatlar tartibini belgilash vazifalarini bajaradi.
  

Talabalarning jamoat tashkilotlari, ko‘rik-tanlovlar, olimpiadalar, ilmiy seminarlar, konferensiyalardagi faolligini oshirishga ko‘maklashadi.

• 
  Talabalarning o‘zini o‘zi boshqarish tizimi ishiga, talabalar qurilish otryadlari, klublari, uyushmalari va boshqa jamoat tashkilotlari harakatiga yordam beradi.
  
• 
  Talaba yoshlarning bo‘sh vaqtini tashkil etish shakllari va usullari to‘g‘risida axborot bilan ta’minlashni tashkil etadi.
  
• 
  Auditoriyadan tashqari ishlarni tashkil etishda faol ishtirok etuvchi talabalar va o‘qituvchilarni (murabbiy-edvayzerlar reytingi orqali) ma’naviy va moddiy rag‘batlantirish tizimini yaratadi.
  
• 
  Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun amaliy universitet psixologi va boshqa xodimlar va mansabdor shaxslarni jalb qilgan holda guruhda qulay ijtimoiy-psixologik muhitni yaratishga hissa qo‘shadi.
  
• 
  Talabalarni sog‘lom turmush tarziga undaydi, kafedra, fakultet, universitetning ijtimoiy tadbirlarida faol ishtirok etadi.
  
• 
  Kafedra profili bo‘yicha mavzuli tadbirlarni tashkil etish va o‘tkazishda, talabalarda tanlagan mutaxassislik bo‘yicha qiziqishlarini shakllantirishga hissa qo‘shishda, shuningdek, umumta’lim maktablari, kollejlar, liseylar va boshqalar o‘quvchilari o‘rtasida kasbga yo‘naltirish ishlari bo‘yicha tadbirlarda ishtirok etadi.
  
• 
  Nazorat ostidagi guruh o‘quvchilarining ota-onalari bilan yaqin aloqada bo‘ladi, shuningdek, o‘quvchilarning o‘zlashtirishi va intizomini nazorat qiladi.
  
• 
  Talabalarda kasbiy muhim shaxsiy xususiyatlarni, kasbiy o‘zini o‘zi anglashni shakllantirishga yordam beradi.
  
• 
  O‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish va kasbiy faoliyatini rejalashtirish va amalga oshirish ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirishda ishtirok etadi.
  

Talabalarni bo‘lajak mutaxassislarni (shaxsan yoki mutaxassislar yordamida) taqsimlash va ishga joylashtirishning amaldagi huquqiy normalari bilan tanishtiradi.
Murabbiy-edvayzerlar quyidagi huquqlarga egadirlar:

• 
  Akademik guruhi va universitetning o‘quv-tarbiyaviy ish rejalarini, talabalarning qiziqish va istaklarini hisobga olgan holda, o‘quv guruhida tarbiyaviy ishning maqsad va vazifalarini amalga oshirish shakllari, usullari va vositalarini mustaqil ravishda tanlash.
  
• 
  Barcha ma’muriy va jamoat tashkilotlari hamda universitetda o‘quv, ilmiy-tadqiqot, tarbiyaviy ishlarni, talabalarning madaniy-maishiy sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha takliflar bilan murojaat qilish.
  
• 
  O‘qituvchilar bilan oldindan kelishilgan holda, guruhda o‘tkaziladigan ma’ruzalar, seminarlar, amaliy va boshqa mashg‘ulotlarda qatnashish.
  
• 
  Guruhdagi talabalarning ota-onalari yoki qarindoshlari bilan aloqa o‘rnatish imkoniyatidan foydalanish.
  
• 
  Guruh talabalarining shaxsiy ishi (stipendiyalar tayinlash, har xil turdagi ma’muriy va davlat jazolarini qo‘llash, universitetdan haydash) bo‘yicha ma’muriyat yoki jamoat tashkilotlarini ishlab chiqish va qarorlar qabul qilishda ishtirok etish.
  
• 
  Talabalarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatida ishtirok etish, ularning faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha takliflar kiritish, guruh talabalarini ushbu organlar faoliyatidagi tezkor vazifalarni amalga oshirishga jalb qilish, talabalarni o‘zini o‘zi boshqarish organlariga saylovga nomzod sifatida taqdim qilish. .
  

Murabbiy-edvayzerning ishini rejalashtirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi.
Murabbiy-edvayzer o‘quv yili boshida universitetda o‘quv-tarbiyaviy ishlar dasturini, universitetning o‘quv-tarbiyaviy ishining istiqbolli
rejasini, shuningdek joriy yil uchun ish rejasini va tarbiyaviy ish rejalarini tuzadi.
Murabbiy-edvayzer o‘quv guruhidagi o‘quv-tarbiyaviy ish rejasining bajarilishi uchun mas’ul bo‘lib, kafedra mudiri bilan kelishilgan va tarbiyaviy ishlar bo‘yicha prorektor tomonidan tasdiqlangan reja asosida ish olib boradi.
Talabalar jamoasida tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish ishlari universitetdagi pedagogik faoliyatning muayyan bosqichida pirovard natija sifatida ta’lim va tarbiya sub’ekti qiyofasini shakllantirish maqsadida amalga oshiriladi. Rejalashtirish ko‘p qirrali jarayonni o‘z ichiga oladi: prognozlash, strategiya, maqsad va vazifalarni belgilash va ularni amalga oshirish siyosati, vositalari, qarorlarini amalga oshirishda - harakatlarni kim amalga oshiradi, qaysi vaqt ichida, kim uchun va qanday maqsadda amalga oshirishi qat’iy belgilab qo‘yiladi. Kurator rejalashtirishni mustaqil ravishda emas, balki guruh bilan amalga oshiradi: talabalarni voqelikni tanqidiy idrok etish, mulohaza yuritish, erishilgan narsalarni tahlil qilish va ma’lum sohalarda ishlarni yaxshilash zarurati, harakatlarni tanlash holatiga qo‘yish. Bunda mavjud axborot manbalariga: buyruqlar, qoidalar, tavsiyalar, davlat va hukumat talablari, institutning Nizom va ko‘rsatmalariga tayanish ko‘zda tutilgan.
Rejalashtirish jarayonida ta’lim muassasasidagi talabalar oxir-oqibat baxtli, samarali hayot kechirishlari, mustaqil ravishda biznesga kirishishni o‘rganishlari, muammoni hal qilishda har tomonlama va ijodiy yondashishlari, o‘z fikrini shakllantirishlari va hisobga olishlari kerak. Boshqalarning argumentlari, fikrlar xilma-xilligidan konstruktiv yechim topish uchun guruhda, jamoa bilan ishlay olishlari kerak.
Ish rejasi bir yilga tuzilishi belgilangan, shunda talabalar rivojlanish istiqbollarini, har bir kurs bo‘yicha faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rishlari mumkin bo‘ladi.
Murabbiy-edvayzerlar o‘z vazifalarini bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi uchun Qozog‘iston Respublikasi mehnat qonunchiligi va universitetning mahalliy normativ hujjatlariga muvofiq javobgar hisoblanadi. Katta murabbiy-edvayzer kafedraning professor-o‘qituvchilari bo‘lgan murabbiy-edvayzerlarning ishi uchun javobgardir.
Yuqoridagilarga asosan aytish mumkinki, Qozog‘iston Milliy Universitetida maslahatchilik faoliyati keng miqyosda tashkil etilgan va ilg‘or xorijiy davlatlar tajribasiga tayanadi. O‘zbekistonda tashkil etilgan tyutorlik instituti faoliyatini kelgusida talabaning shaxsiy o‘quv traektoriyasini shakllantirish va uni kasbiy faoliyatga yo‘naltirish bilan muvofiqlikda tashkil etish eng dolzarb masalalardan biri sanaladi.
Dunyo tajribasini olib qaralganda ham talabani kasbga yo‘naltirishda akademik maslahatchilik va talabaning o‘z kasbiy kar’erasini qanday rejalashtirishi katta ahamiyatga ega.
Kasbiy kar’erani rejalashtirish – bu "inson omili" (ya’ni insonning rivojlanish qonuniyatlari, ruhiy xususiyatlar va boshqalar) ni hisobga olgan holda, maqsadning bosqichma-bosqich erishilishini yaratish jarayonidir. Kasbiy karerani rejalashtirishdan oldin, insonning unga bo‘lgan munosabatini, umumiy hissiy munosabatini, karerani qanday tushunishini bilib olish muhimdir. Talabaning motivatsiya darajasining qanday ekanligini bilish ham muhimdir.
Kasbiy karera, inson o‘z ish hayotida rivojlanishning turli bosqichlarini bosib o‘tishi bilan tavsiflanadi: kasbiy yo‘lni tanlash, o‘qitish, ishga kirish, kasbiy o‘sish, individual kasbiy qobiliyatlarni qo‘llab-quvvatlash va boshqalar. Muvaffaqiyatli kareraning asosiy sharti - bu kasbni to‘g‘ri tanlash. Ushbu muammoni hal qilish bir nechta omillarni hisobga olish lozim.
1-omil. Talaba kasbiy faoliyatni va unga qo‘yiladigan talablarni yaxshi bilishi lozim.
2-omil. Talaba o‘zining qiziqishlari va moyilliklarini to‘g‘ri aniqlashi, imkoniyatlarini, sog‘ligini, qobiliyatini va tanlangan kasb talablariga muvofiqligini baholashi kerak.
3-omil. Mehnat bozorining holati, uning ehtiyojlari va mintaqaviy xususiyatlarini o‘rganish kerak.
4-omil. Ta’lim olish, qayta tayyorlash va malaka oshirishning real imkoniyatlaridan kelib chiqish kerak.
Bularning barchasini amalga oshirgandan so‘ng, talaba o‘zini qiziqtirgan bir nechta kasblarni tanlashi mumkin. Karera gorizontal va vertikal bo‘lishi mumkin.
Gorizontal karera - bu kasbiy mahoratning o‘sishi. U chuqurlashtirish va kengaytirish orqali rivojlanishi mumkin. Birinchi variantda murakkabroq ish shakllarini o‘zlashtirishga harakat qilinadi, natijada talaba boshqa mutaxassislar qila olmaydigan operatsiyalarni bajarishi mumkin bo‘ladi. Shu bilan birga, uni ish joyidagi rahbariyat va hamkasblar hurmat qilishadi, qadrlashadi.
Gorizontalga qo‘shimcha ravishda, vertikal yoki ma’muriy karera ham mavjud - bu lavozimning o‘sishi va ishni tashkil qilish qobiliyati bilan bog‘liq. Kasblar bo‘yicha martaba muvaffaqiyatini belgilaydigan fazilatlar quyidagilar hisoblanadi:

• 
  ta’lim olganlik;
  
• 
  izchillik va analitik fikrlash, vaziyatning rivojlanishini bashorat qilish, qaror natijasini oldindan ko‘ra bilish, bir vaqtning o‘zida keng ko‘lamli va real fikrlash qobiliyati;
  
• 
  muloqot qobiliyatlari, samarali shaxslararo o‘zaro ta’sir qilish qobiliyatlari, aql-idrok, boshqa odamlarga psixologik ta’sir ko‘rsatish va ta’sir qilish qobiliyati;
  
• 
  o‘z-o‘zini tartibga solishning yuqori darajasi, o‘z holatini boshqarish qobiliyati, o‘zini o‘zi boshqarishni rivojlantirish, stressga chidamlilik;
  
• 
  faollik, qat’iyatlilik va fidoyilik, qarorlar qabul qilishga e’tibor qaratish, nostandart muammolar va vazifalarni hal qilish qobiliyati, professionallikni doimiy ravishda oshirish istagi;
  
• 
  o‘z imkoniyatlari va qobiliyatlarini real idrok etish, o‘zini yuqori hurmat qilish (o‘zini o‘zi qadrlamasdan, o‘zini haqiqiy idrok etish).
  

Talaba professional karerani qurishi uchun quyidagi qadamlar amalga oshirishi lozim.
Birinchi qadam - kasbni ongli va mustaqil tanlash bo‘lib, u talabadan uzluksiz ishlashni, ijodiy izlanishni, shaxsiy imkoniyatlarini va chegaralarni bilishni talab qiladi.
Ikkinchi qadam - muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda o‘zining qobiliyati va yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan to‘siqlarni hisobga olgan holda va boshqa variantlarni o‘rgangan holda shaxsiy kasbiy va hayot rejasini rejalashtirish.
Uchinchi qadam – bu o‘z-o‘zini anglash, karera muvaffaqiyati, jamoatchilik e’tirofiga ega bo‘lish, qobiliyatlarni rivojlantirish, moddiy farovonlikka erishish va shunga o‘xshash muvaffaqiyatlarga katta ta’sir ko‘rsatadigan kasbiy ta’lim. Shuni ham hisobga olish kerakki, zamonaviy dunyoda kasbiy bilim va ko‘nikmalar juda tez eskiradi. Qayta tayyorlash va malaka oshirishga tayyorlikka bo‘lgan talab bugun tobora qattiqroq qo‘yilmoqda. Ushbu shartsiz nafaqat oldinga siljish, balki ba’zan turgan joyida qolish ham mumkin emas.
To‘rtinchi qadam - ish topish. Bunda, quyidagilarga ega bo‘lish muhimdir:

• 
  bandlikka ijobiy munosabat;
  
• 
  ish joylari haqida ma’lumotni samarali qidirish va topish qobiliyati;
  
• 
  ish qidirish va ishga joylashish uchun zarur bo‘lgan hujjatlarni malakali rasmiylashtirish, rezyumeni to‘g‘ri yozish qobiliyati;
  
• 
  uchrashish va yaqinroq tanishish uchun telefon orqali o‘zi haqida ma’lumot berish qobiliyati;
  
• 
  potensial ish beruvchi bilan suhbat qurish qobiliyati, u yaxshi mutaxassisni yollashni, munosib ish sharoitlarini taklif qilishni va ish haqini to‘lashni xohlaydi.
  

Talabaning kasbiy faoliyatini rejalashtirishda yuqorida keltirilgan xorijiy davlatlarda ommalashgan karerani rejalashtirish metodikasidan foydalanish yaxshi samara beradi.