Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

O`quvchilarning yozma nutqini o`stirishga mo`ljallangan matnlar 
ustida ishlash quyidagicha tashkil etilishi mumkin.
1) matnlardan zarur o`rinlarni ko`chirib yozish; 
2) badiiy asar qahramonlari nutqidan zarur o`rinlarni ko`chirish; 
3) matn mazmunini saqlagan holda shaklini o`zgartirish; 
4) she’riy asarlar mazmunini hikoyaga aylantirib yozish; 
5) matn mazmuni asosida reja tuzish; 
6) savol va topshiriqlarga javob yozish; 
7) matn mazmunini qisqartirib yozish; 
8) matn mazmunini kengaytirib yozish.
Matn ustida ishlashning shu usullari o`zaro bir-biri bilan chambarchas 
bog`langan. Xullas, hosil qilingan nazariy bilim, ko`nikma va malakalarni 
amalda qo`llab, matnlar yaratish ona tili va adabiyot mashg`ulotlarida ko`p 
qo`llaniladigan ijodiy ish turi bo`lib, undan samarali foydalanishga erishish 
zarur.
 
II. O`YINLAR DARSI 
Musobaqa darsi 
Lug`at bilan ishlashda musobaqa darsi 
O`quvchilar lug`atini so`z boyligi bilan boyitishning o`ziga xos xususiyati 
shundaki, u faqat ona tili va adabiyot mashg`ulotlarida emas, balki faoliyatning 
barcha jabhalarida - oilada, ko`chada, maktabda, boshqa fanlarni o`qitish 
jarayonida so`zlarni egallab boradi. Matematika, fizika, kimyo, musiqa va 
boshqa fanlar, radio eshittirishlar, teleko`rsatuvlar, matbuot, badiiy adabiyot, 
bolani o`rab turgan ijtimoiy muhit – hammasi o`quvchining so`z boyligini 
oshirish manbaidir. Bundan tashqari, turli lug`atlardan foydalanish ko`nikmasini 
hosil qilish ham o`quvchilar lug`at boyligini oshirishga ko`mak beradi.

---

134 
Lug`at imlo savodxonligini oshirish, so`z boyligini kengaytirishning
muhim manbai, o`quvchining asosiy maslahatchisidir. Lug`atlardan foydalanish 
malakalarini shakllantirish avvalo ularda ehtiyojni tarbiyalashdan boshlanadi. 
Chunki ehtiyoj sezilmasa, o`quvchi lug`atga murojat qilmaydi. Ma’lum bir 
so`zning imlosi, ma’nosi, ma’nodoshi, qarama-qarshi ma’nosi, uyadoshini bilish 
zaruriyati ehtiyojni vujudga keltiradi.
O`quvchilarni ular faoliyatida zarur 
bo`ladigan lug`at turlari bilan tanishtirishga alohida e’tibor berish kerak. Chunki 
turli lug`atlar bilan tanishgan o`quvchi nimani qayerdan izlash kerakligini ham 
yaxshi biladi. O`quvchilarning so`z boyligini oshirish maqsadida ularga ma’lum 
bir guruhdagi so`zlar lug`atini tuzishni ham topshirish mumkin, shubhasiz, 
bunday lug`atlarni dars jarayonida tuzish ancha murakkabdir. Shuning uchun 
mustaqil ishning bu turini ma’lum bir mavzu o`rganilgandan keyin uy vazifasi 
sifatida topshirish maqsadga muvofiqdir. Lug`at tuzish uchun o`quvchilar 
ma’lum bir kasb egalari, ota-onalari, keksalar bilan suhbatda bo`ladilar, mavjud 
izohli lug`atlarga murojaat qiladilar. Ona tili mashg`ulotlarida ma’lum bir 
so`zning ma’nosini sharhlash, so`zlar ro`yxatini tuzish kabi amaliy ishlarga tez-
tez murojaat qilishga to`g`ri keladi. Masalan, o`quvchilar harakat fe’llari 
(intilmoq–imillamoq – qimirlamok–siljimoq– sudralmoq–yurmoq–yugurmoq–
chopmoq–yelmoq kabi) yoki natija-faoliyat fe’llari (tuzmoq–yasamoq–qurmoq–
bunyod etmoq–paydo qilmoq–tartib bermoq–yuzaga keltirmoq–hosil kilmoq; 
buzmoq–sindirmoq–titmoq–vayron qilmoq–xarob qilmoq–nes-nobud qilmoq va 
hokazo)ning ro`yxatini tuzishlari mumkin.
Yuqori sinflarda badiiy asarlardagi notanish so`zlarning izohli lug`atini 
tuzish, asarlardagi frazeologik birikmalarni to`plash va ularning ma’nolarini 
sharhlash kabi topshiriqlarni bajarish mumkin. Masalan, Abdulla Qodiriyning 
«Mehrobdan chayon» 
romanida aro`s (kelin, kelinchak), aftodahol (kambag`al), 
a’yon (yuqori mansabli, baland martabali kishilar), dasmoya (bisotidagi 
narsalar, molu-mulk), domod (kuyov), jodu (sehr, sehrgar ko`z), zakotchi (soliq 
yig`uvchi mansabdor shaxs), zafar (sariq, sariq tus), zeru-zabar (ostin-ustun), 
zukko (o`tkir akl-idrok, zehn), kajraftor (egri, teskari), majnun (devona, jinni), 
mazhab (o`z diniy qarashlari va aqidalari bilan boshqalardan ajralib qolgan 
guruh), ma’zur (uzrli), mahbus (hibs, bandilikka olingan kishi), moziy (o`tmish, 

---

135 
o`tgan davr), mohiyona (oylik, maosh), munaqqid (tanqidchi), mutanosib (mos, 
loyiq), saboh (dars), surur (shodlik, xursandlik), qiblagoh (ota, padar)
kabi 
so`zlar borki, ko`pchilik o`quvchilar ularning ma’nolarini bilishmaydi. Darsdan 
keyin yoki ona tili to`garagida shu so`zlarning izohli lug`atini tuzishni topshirish 
ularning ma’nosini bilib olishga imkon beradi va natijada bu so`zlar nutqda 
seriste’mol so`zga aylanadi.
Xullas, ona tili va adabiyot mashg`ulotlarida lug`atlardan foydalanish 
o`quvchilarning so`z boyligini oshirish, nutqda to`g`ri va o`rinli foydalanish 
malakalarini shakllantirishga yordam beradi. 
Musobaqa, ya’ni lug`at bilan ishlash darsini “
Auksion
” o`yini bilan tashkil 
etish mumkin. Bunday tashkil etilgan darsning maqsadi – o`quvchi lug`at 
boyligini boyitish, diqqatini jalb etish. O`yin guruhlararo tashkil etiladi.
 
Bunda o`qituvchi tovush yoki bo`g`in aytadi, guruhlardan bir o`quvchi 
ushbu tovush yoki bo`g`indan yasaladigan so`zlarni birma-bir aytadilar. 
Masalan,