Qayd etilgan

Tilimiz, adabiyotimiz, umuman o‘tmish ma’naviyatimizni, xususan, o‘tmishda yaratilgan turkiy tilidagi yodgorliklarning barchasini atroflicha va chuqur o‘rganishimiz bilangina o‘tmishda va hozirda jahonda millatimiz o‘rni, mavqei, o‘ziga xosligini aniqlay olamiz. Natijada hozirgi holatimizga kelish tadrijiy taraqqiyot jarayonini tasavvur eta olamiz. Turkiy xalqlar ma’naviy taraqqiyotida «O’g‘uznoma»ning tutgan o‘rni masalasida jahon fanida ko‘p va xo‘b fikrlar aytilgan. («Dede Korkut kitabi», Ankara, 1958; F. Sumer, Ogurlar (Turkmenlar). Tarihlari — boy teskilati-destanlari, 1967; «Kniga moego deda Korkuta» M., L., 1925 g.).

Biz e’tiboringizga havola etayotgan qadimiy bitiklardan biri bo‘lgan «O’g‘uznoma»ning «O’g‘uznomalar» orasida tutgan o‘rni haqida taniqli olim X.Ko‘ro‘g‘li ixchamgina ifoda etgan: «O’g‘uznoma» atamasi... dastlab Abu Bakr b. Abdulloh b. Oybek ad Davadari (XIV asr) asarida uchraydi. Rashiduddinda qayd etilgan, lekin bizgacha yetib kelmagan nusxa hamda Parij milliy kutubxonasida saqlanayotgan uyg‘ur yozuvidagi «O’g‘uznoma» ham taxminan o‘sha davrga xosdir. Bundan tashqari, XV—XIX asrlarda O’rta Osiyoda chig‘atoy tilida bitilgan qator «O’g‘uznoma»lar haqida ma’lumotlar mavjud...»

Bizgacha yetib kelgan, O’rta va Markaziy Osiyoda yaratilgan «O’g‘uznoma»lar uzuq bo‘lib, o‘g‘uzlarning boy epik ijodi haqida «Kitob dedam Qo‘rqut» kabi tasavvur bera olmaydi (X. Koroglс‹, «Rodoslovnaya turkmen» Abulgazi i oguzskiy epos», «Turkologik», L., 1976).

Qayd etilgan

Abdullоh 16 May 2009, 17:58:12

Turkshunos olim V.V. Radlofning «Qadimgi turki lug‘at»ida O’g‘uz qog‘on haqidagi afsona borasida quyidagilar yozilgan: «XIII yuz yillikka oid O’g‘uz qog‘on haqida afsona mazmunan epik bo‘lib, XV asrga daxil yagona nusxasi uyg‘ur yozuvida bitilgan va har birida 9 qator yozuv bo‘lgan 42 sahifadan iboratdir. Bu nusxa Parijdagi Milliy kutubxonada saqlanadi».

Sizning ixtiyoringizga havola etilayotgan matn esa, 1992 yili uyg‘ur yozuvidagi nusxadan kirill yozuviga o‘girilgan holda bizga takdim etildi, uni tilimiz tarixi nuqtai nazaridan tanqidiy qarab nashrga tayyorlashga harakat qildik. Ushbu asarni V.V. Radlof lug‘atida keltirilgan matn qismi bilan qiyoslanganda ayrim farqlar uchrashi kuzatildi:

3/3: «Bunda kelganlar ko‘k ko‘p-ko‘p (Radlofda «ko‘k» yo‘q).

1/8: Ko‘klugrak (Radolfda: ko‘ruklugrak).

3/5: El ko‘plarni (Radolfda: El-kunlarni).

6/5: Tangrini yalbareuda erdi (Radlofda: Tangri Yolbareuda erdi).

9/2: Ko‘ruklug bir qiz erdi (Radlofda: Ko‘rukluk qiz erdi).

6/6: Yernig el-kuni ani ko‘rsa (Radlofda: Yerning yel kuni ko‘rsa).

12/1: Yerda yurusun qulan (Radlofda: av yerda yurusun qulan).

12/2: Ko‘k kurixon (Radlofda: ko‘k qo‘rig‘an).

16/4: Ko‘k tulug‘guk (Radlofda: ko‘k tulukluk).

17/6: Ko‘k yallug‘ (Radlofda: ko‘k challug‘).

18/4: Iashunda Itil (Radlofda: O’shanda Itil).

20/8: Baluhni benga saqlan (Radlofda: beluqni bizga saqlan).

24/5: Yett, kechdi (Radlofda: Yetti, kesti).

27/9: Qag‘ardin sarulmish erdi (Radlofda: Saunmish erdi).

30/7: Yuryit qog‘onni bosdi (Radlofda: Chur-chit fog‘onni basti).

31/5: Ishay bir chevar (Radlofda: yoqshi/yashqi bir chebar).

Qayd etilgan

Abdullоh 16 May 2009, 18:01:05

Biz qaysi birini to‘g‘riroq deb hisoblasak, o‘sha shaklni matnga kiritdik.

Bundan tashqari, bizning nusxada V.V. Radlof foydalangan nusxadagi «ch/j» o‘rnida «y» ishlatilishi, -din o‘rnida -dan ko‘llanishi ham kuzatiladi. Bular O’g‘uz qog‘on haqidagi afsonaning yana bir nusxasi borligi fikrni yoqlash uchun keltirildi. Bu afsonani qiyoslash va o‘rganish jarayonida ushbu matnda turkiy xalqlar og‘zaki adabiyotiga xos bo‘lgan dostonlar nazarda tutilmoqda, nasr va nazmni aralash qo‘llash xususiyati ham aniqlandi. Buning ustiga undagi nazm asar XIII asrga tegishli bo‘lishiga qaramay, she’rlari turkiy vaznda bitilganligi, boz ustiga og‘zaki adabiyotimizga xos saj unsuridan keng foydalanilgani ma’lum bo‘ldi. Shu xususiyatlar aniqlanganidan keyin biz she’rning yaxlitligi, sajning ohangini saqlab yuzaga chiqarish uchun va hozirgi o‘quvchiga oson yetib borishini ko‘zlab, satrlarni matnda berilganidan bir oz o‘zgartirishga botindik.

Bu epik asar tilimiz tarixi yuzasidan muhim bir yodgorlik bo‘lishi bilan bir qatorda, turkiy qavmlar mifologiyasi (demak dunyoqarashi) asoslarini o‘rganish bo‘yicha ham tadqiqotchilar e’tiborini tortib ulgurgan (Qarang, J. Dyumezil. Skifс‹ i Nartс‹, M., «Nauka», 1979 g.). Afsuski, turkiy mifologiya bilan bizning mutaxassilarimiz jiddiy shug‘ullanmaganligi, mazkur asarni ham tahlil nimarsasiga aylantira olmagani bois bo‘lsa kerak, aynan mana shu yodgorlik guvohligidan kelib chiqib, bizning idrokimiz — dunyoqarashimiz boshqa qavmlarning (bu o‘rinda xitoycha fikrlash haqida gap ketmoqda) dunyoni anglashidan andozalar olgandan ko‘ra, turk ertaklari o‘z xalqining ijodiy quvvasi mahsulidan ko‘ra, begonalardan o‘zlashtirilgan (asosan, forslardan) xossalari ko‘proq namoyon bo‘ladi (V.D. Smirnov. Turetsko-osmanskie skazki, Tyurkologicheskiy sbornik. 1973 g. 228-6.) degan iddaoga chidashimizga to‘g‘ri kelmoqda. Lekin «Yuqorida Ko‘k, quyida Yer» degan xitoycha dunyoqarashning O’rxun bitiklaridagi ifodasiga chuqurroq qaralsa va u ushbu yodgorlikdagi «ey», «o‘q» kabi oltin va kumush ramzlari vazifasi turkiy qavm dunyoqarashi asosida tahsil etilsa, xitoycha emas, balki dunyoga turkiyga qarash, idrok etish namoyon bo‘lishi shubhasizdir. Maqsad mazkur matnni o‘tmish dunyoqarashimiz — islomdan oldin olamni tasavvur qilishimiz qanday bo‘lganligini o‘zimiz anglashimiz darkor va uni ommaga qanday yetkazishimizga ham bog‘liq. Yoy, o‘q unsurlaridan tashqari, tush ko‘rish va tushni yo‘yuvchi yoki uni sotuvchi — ushimal — Ulug‘ Turuk va uning ramziy ma’nosiga diqqat qilmoq ham lozim ko‘rinadi hamda bu uch unsurni yaxlit ko‘rish ham darkorga o‘xshaydi.

Xulosa qilib aytganda, ushbu 375 misrali bitikdan V.V. Radlofning «Qadimgi turki lug‘at» asarida turkiy so‘zlar va tushunchalar ma’nosini ochishda «Devonu lug‘ati turk», «Qutadg‘u bilik», O’rxun toshbitiklari, «Xibatul haqoyik» kabi ulug‘ bitiklar qatorida foydalanganligi uning tilimiz tarixini ochishdagi mavqeini ko‘rsatadi. Ushbu, asarni tilshunoslar, adabiyotshunoslar, tarixchilar har tomonlama o‘rganib tahlil etsalar etnografiyamiz, mifologiyamiz borasidagi ancha-muncha muammolarimizning yechimini topishda katta ahamiyat kasb etishi aniq.

Qayd etilgan

Abdullоh 16 May 2009, 18:05:08

O’G’UZNOMA (qo‘lyozma tabdili)

I

1. Bo‘lsunkil deb dedilar. Aning anakusi ushbu turar

2. Taqi mundan so‘ng sevinch taptilar

3. Kena kunlardan bir kun Ay qagannung ko‘zi yarip budadi

4. Erkak o‘g‘ul tug‘urdi

5. O’shul o‘g‘ulnung o‘nglugi chiraqi ko‘k erdi

6. Ag‘izi atash qizil erdi, ko‘zlari al

7. Sachlari, qashlari qara erdilar erdi

8. Yaqshi napsikilardan ko‘ruklugrak erdi

9. O’shul o‘g‘ul anasining ko‘guzundun ag‘uzni ichip

Qayd etilgan

Abdullоh 16 May 2009, 18:05:38

II

1. Mundun artiqraq ichmadi, yig et, surma tiladi

2. Tili kela bashladi. Qiriq kundan so‘ng bedukladi

3. Yo‘ridi, o‘ynadi, adag‘i ud adag‘idek

4. Bellari bo‘ri bellaridek, yag‘ri kish yag‘ritek

5. Ko‘guzu adug‘ ko‘guzutek erdi

6. Badaninung qamag‘i tuk tulutluk erdi

7. Yilqilar kutaya turur erdi

8. Atlarg‘a mina turur erdi, kik av avlaya turur erdi

9. Kunlardan so‘ng, kechalardan so‘ng yigit bo‘ldi

Qayd etilgan

Abdullоh 16 May 2009, 18:06:12

III

1. Bu chakda bu yerda bir ulug‘ o‘rman bar erdi

2. Ko‘p muranlar, ko‘p o‘kuzlar bar erdi

3. Bunda kelganlar ko‘p-ko‘p, bunda uchqanlar qush ko‘p-ko‘p erdi

4. O’shul o‘rman ichinda beduk bir qiat bar erdi

5. Yilqilarni, el-kunlarni yer erdi

6. Beduk yaman bir kik erdi

7. Berka emgak birla el-kunni basip erdi

8. O’g‘uz qag‘an bir eriz, kag‘az kishi erdi

9. Bu qiatni avlamaq tiladi. Kunlardan bir kun avg‘a chiqti

Qayd etilgan

Abdullоh 16 May 2009, 18:06:25

IV

1. Yida birla, ya, o‘q birla, taqi qilich birla

2. Qalqan birla atladi. Bir bug‘u aldi

3. Shul bug‘uni talnung chubuqi birla

4. Ig‘achqa bag‘ladi, ketdi. Andan so‘ng erta bo‘ldi

5. Tang erta chaqda keldi. Ko‘rdikim qiat

6. Bug‘uni alip turur. Kena bir adug‘ addi

7. Altunlug‘ belbag‘i birla yig‘achqa bag‘ladi, ketdi

8. Mundun so‘ng erta bo‘ldi, tang erta chag‘da keldi

9. Ko‘rdikim qiat adug‘ni alup turur

Qayd etilgan

Abdullоh 16 May 2009, 18:06:39

V

1. Kena o‘sha yig‘achnung tubinda turdi

2. Qiat kelip bashi birla O’g‘uz qalqanin urdi

3. O’g‘uz jida birla qiatning bashin urdi

4. Ani o‘lturdi. Qilich birla bashin kesti, aldi, ketti

5. Kena kelip ko‘rdikim, bir shunqar

6. Qiatning ichagusin yemakta turur

7. Ya birla, o‘q birla shunqarni o‘lturdi, bashini kesti

8. Andin so‘ng dedikim, shunqarnung angug‘usi ushbu turur

9. Bug‘u yedi, adug‘ yedi-jidam o‘lturdi tamur bo‘lsa

Qayd etilgan

Abdullоh 16 May 2009, 18:07:16

VI

1. Qiatni shunqar yedi, ya o‘qum o‘lturdi

2. Yel bo‘lsa, dep dedi, ketti

3. Taqi qiatnung angug‘usi ushbu turur

4. Kena kunlarda bir kun O’g‘uz qag‘an

5. Bir yerda Tangri yalbarg‘uda erdi

6. Qarang‘g‘uluq keldi

7. Ko‘kdun bir ko‘k yaruq tushdi

8. Kundun ayan, aydan qo‘g‘ulg‘ulug‘raq erdi

9. O’g‘uz qag‘an yurudi