Qarshi muhandislik iqtisodiyot

Kattiq jismlar sirtining temperaturasini o‘lchash 
Sirtlarning temperaturasini kontaktli va kontaktsiz usullar bilan o‘lchash 
mumkin. Temperaturani kontaktli termometrlar bilan o‘lchashda, odatda, ikkita 
muammo mavjud: 
termometr va o‘lchanayotgan sirt temperaturalarining tengligini ta’minlash; 
termometr bilan o‘lchash joyida temperaturaning yoki sirtning temperatura 
maydonining buzib ko‘rsatilishini yo‘qotish. 
Termometr va o‘lchanayotgan sirt temperaturalarining tengligini ta’minlash 
uchun o‘lchash obyekti sirtidan termometrga issiqlik o‘tkazishning eng yaxshi 
sharoitlarini yaratish lozim. Yaxshi issiqlik kontaktini ta’minlash uchun maxsus 
tayyorlangan termometrni sirtga yelimlash, kavsharlash yoki payvandlash 
maqsadga muvofiq. 
Ulchash obyekti sirtining temperaturasi yoki temperatura maydonining 
buzilishiga termometrning o‘lchanayotgan sirtga qo‘shimcha issiqlik olib kelishi 
yoki olib ketishi sababi bo‘lib, xizmat qilganda yuz beradi. Shuning uchun sirt 
temperaturasini o‘lchash joyida qo‘shimcha issiqlik almashish bo‘lmaydigan 
sharoitlar yaratish kerak. Ba’zan termometr orqali issiqlik almashishdan qochish 
mumkin bo‘lmaganda, shu issiqlik almashishnn temperatura o‘lchanadigan joydan 
boshqa joyga ko‘chirishga harakat qilinadi. 
Sirt temperaturasini, masalan, truboprovod temperaturasini uzluksiz o‘lchash 
uchun termometrni sirtga maxsus qisqich bilan taqab qo‘yiladi. Truboprovodning 
izolyatsiyasi borligi o‘lchash joyidan issiqlikning chiqib ketishi (yoki issiklik kirib 
kelishi) amalda mumkin emasligini taqozo qiladi va shuning uchun termometr sirt 
temperaturasini buzib ko‘rsatmaydi. 
Harakatdagi sirtlarning (valchalarning, kalandrlarning va b. ning) 
temperaturasini o‘lchash anchagina murakkab. Bunday holda nurlanish bo‘yicha 
kontaktsiz o‘lchash usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Ammo bu 
usullarni qo‘llashni amalga oshirila olmaydi, chunki o‘lchanayotgan sirtni 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rish mumkin emas va h. Shuning uchun kontaktli 
termometrlar keng qo‘llaniladi. Bunda termopriyomnik bilan temperaturasi 
o‘lchanayotgan sirt ishqalishiga bog‘liq bo‘lgan qator qo‘shimcha xatoliklar paydo 

---

64 
bo‘ladi. Shu xatoliklar termopriyomnik kontaktining to‘g‘riligiga, nazorat 
qilinayotgan sirt tozaligiga va boshqa faktorlarga bog‘liq. Sirt aylanma harakat 
qilganda signalning uzatilishi aylanma kontaktli qurilma orqali amalga oshiriladi. 
Uning sodda varianti kontakt halqalaridir. 
ALANGA (GAZ OQIMLARINING) TEMPERATURASINI O‘LCHASH 
Alanga temperaturasini o‘lchash o‘ziga xos xususiyatlarga va qiyinchiliklarga 
ega. Ulchash usulini tanlashda o‘lchanayotgan temperaturalar darajasi, maqbul 
aniqlik va alanga turi analiz qilinadi. Alanga temperaturasi ko‘pgina sanoat 
qurilmalarida 1600—1900°S atrofida bo‘ladi. Uni nurlanish pirometrlari yoki 
kontaktli termometrlar yordamida o‘lchanadi. Bu temperaturani nurlanish bo‘yicha 
o‘lchaganda uni pirometrning vizirlash o‘qi bo‘ylab fazoviy o‘rtalashtirish yuz 
beradi. Ulchash natijalariga alangadagi nurlanish komponentlari ta’sir etadi. 
Pirometr qabul qiladigan to‘lqinlar uzunligini tanlash katta ahamiyat kasb etadi. 
Gazlarning nur tarqatmaydigan issiq yoki sovuq zonalarini maxsus bo‘yamasdan 
turib, pirometrlar bilan o‘lchab bo‘lmaydi. 
Bunday o‘lchashning kamchiliklaridan biri temperaturani optik o‘q bo‘ylab 
o‘rtalashtirishdir. Shuning uchun topilgan natija alanganing qaysi nuqtasiga 
tegishli ekanini aniqlab bo‘lmaydi. Bu jihatdan o‘lchamlari uncha katta bo‘lmagan 
termoelektr termometrlarni qo‘llash katta afzalliklarga ega. Ammo bunday 
termometrning temperaturasi gaz temperaturasidan ancha (100—200°С ga) farq 
qilishi mumkin, chunki u termometrning issiqlik balansi bo‘yicha aniqlanadi. 
ERITMALARNING TEMPERATURASINI O‘LCHASH 
Eritmalarning temperaturasini o‘lchash murakkabligi asosan termometr 
himoya 
g‘ilofining aktiv zanglashi bilan bog‘liq. Tuz eritmalarining 
temperaturasini o‘lchashda himoya g‘iloflari bir necha o‘n soatdan keyin 
eritmaning agressiv ta’siri sababli ishdan chiqadi. Shuning uchun ko‘pincha 
g‘ilofni sifatsiz, arzon, osonlik bilan almashtiriladigan, bir vaqtda termopara 
elektrodidan 
iborat 
bo‘ladigan 
po‘latdan 
yasaladi. 
Shisha 
eritmalari 
temperaturasini o‘lchash uchun himoya g‘iloflari uglerodli bloklardan yoki 
qimmatbaho metallardan yasaladi. 
Qovushoq muhitlar temperaturasini o‘lchashda ma’lum qiyinchiliklar paydo 
bo‘ladi. Bu hollarda issiqlikka sezgir elementni osongina tozalashni, ko‘pincha 
almashtirishni ham ta’minlash zarur. Bunda sezgir element bilan o‘lchanayotgan 
muhit orasida yetarli darajada yaxshi kontakt ta’minlangan bo‘lishi kerak. 
Biror o‘lchash usulini tanlash va uning konstruktiv bajarilishi eritma 
temperaturasini o‘lchashning konkret sharoitlari, ularning turli materiallar bilan 
o‘zaro ta’sirlashuvi, nurlanish qobiliyati va boshqa fizik hamda ximiyaviy 
xossalari bilan belgilanadi.