Qarshi muhandislik iqtisodiyot

fizik o‘zgartirish 
deb ataladi. Agar namunaga ta’sir qilish uning tarkibining 
tubdan o‘zgarishiga olib kelsa, u 
kimyoviy o‘zgartirish 
deb ataladi. 

---

148 
Gaz analizatorlari hajmiga nisbatan %, g/m
3
, mg/l larda darajalanadi. 
Birinchi birlik ancha qulaydir, chunki gaz aralashmalari komponentlarining foiz 
hisobidagi miqdori harorat va bosim o‘zgarganida doimiyligicha qoladi. 
Gaz analizatorlari tarkibiga datchik va chiqish signallarini o‘lchagichdan 
tashqari, asbobning normal ishlashini ta’minlovchi bir qancha qurilmalar ham 
kiradi. Asosiy, yordamchi qurilmalar gaz aralashmasi namunasini tanlovchi, 
tozalovchi, uzatuvchi va tahlilga tayyorlovchi qurilmalardir. 
Gaz analizatorlarining mavjud tasnifi aralashmaning aniqlanadigan
komponentlarining konsentratsiyasini o‘lchashga asos qilib olingan fizik-kimviy 
xossalarga asoslanadi. 
Quyida sanoatda keng tarqalgan usullar va asboblar ko‘rib chiqilgan. 
3.Tahlilning konduktometrik usuli. 
Termokonduktometrik gaz analizatorlarining ishlash prinsipi 
gaz 
aralashmasi issiqlik o‘tkazish qobiliyatining tekshirilayotgan komponent 
konsentratsiyasiga 
bog‘liqligiga 
asoslangan. 
Agar 
binar 
aralashmadagi 
komponentlarning issiqlik o‘tkazuvchanligi har xil bo‘lsa, bu usulni qo‘llash qulay. 
Ko‘p komponentli gaz aralashmasini tahlil qilishda yuqoridagi usulni qo‘llash 
mumkin, lekin aniqlanmaydigan komponentlarning issiqlik o‘tkazuvchanligi bir-
biridan 
uncha 
farq 
qilmay, 
aniqlanayotgan 
komponentning 
issiqlik 
o‘tkazuvchanligi ulardan ancha farq qilishi kerak. 
Ko‘pchilik gaz aralashmalarining issiqlik o‘tkazuvchanligini quyidagi ifoda 
bilan aniqlash mumkin: 
n
n
C
C
C
C





100
...
100
100
100
3
3
2
2
1
1





, (30.1) 
bu yerda С
1
,С
2
,С
3
,..., С
п
— issiqlik o‘tkazuvchanligi tegishlicha λ
1
,λ
2
,λ
3
,...,λ
п 
bo‘lgan
komponentlar mikdori (bu yerdа, С
1
 + С
2
+С
3
 + . . . + С
п
 = 100 % bo‘lishi shart). 
Aniqlanmaydigan komponentlarning yig‘indi konsentratsiyasi С
в
(30.1) ga 
ko‘ra mos keladigan issiqlik o‘tkazuvchanligi λ
в
bo‘lgan aralashmaning issiqlik 
o‘tkazuvchanligi quyidagi ifodadan aniqlanadi: 
B
B
A
C
C




100
100


, (30.2) 
bu yerda С
А
 — issiqlik o‘tkazuvchanligi λ
А
 bo‘lgan aniqlanadigan komponent miqdori. 
С
в
+ С
А
= 1 bo‘lganligi uchun aniqlanadigan komponent konsentratsiyasi 
С
А
ning aralashmaning o‘lchanadigan issiqlik o‘tkazuzchanligi λga bog‘liqligi, 
aniqlanmaydigan va aniqlanadigan komponentlarning issiqlik o‘tkazuvchanliklari 
ma’lum bo‘lganida, quydagi ko‘rinishda bo‘ladi: 
C
A
=(λ-λ
B
)∙(λ
A
-λ
B
). (30.3) 

---

149 
Gaz aralashmasining issiqlik o‘tkazuvchanligini o‘lchash uchun tahlil 
qilinayotgan aralashma bilan to‘ldirilgan kameraga joylashtirilgan qizdiriladigan 
o‘tkazgichdan foydalaniladi. Agar o‘tkazgichdan kamera devorlariga faqat issiqlik 
o‘tkazuvchanlik tufayligina issiqlik berilsa, quyidagi ifoda to‘g‘ri bo‘ladi: 
Q=2π∙l∙λ(t
п
-t
с
)/l
п
(D/
d),
(30.4) 
bu yerda Q — o‘tkazgich 1 sekundda beradigan issiqlik miqdori; l, d — o‘tkazgichning uzunligi 
va diametri; D — kamera diametri, λ— gaz aralashmasining issiqlik o‘tkazuvchanligi; t
n
 , t
с
 — o‘tkazgich 
va kamera devorlarining harorati. 
O‘tkazgich beradigan issiqlik Q va kamera devorlarining atrof-muhit 
haroratiga bog‘liq bo‘lgan harorati t
с
o‘zgarmas bo‘lganida gaz aralashmasining 
issiqlik 
o‘tkazuvchanligi 
o‘tkazgichning 
haroratini, 
binobarin, 
uning 
o‘tkazuvchanligini bir xil qiymatda aniqlaydi. O‘tkazgich sifatida elektr 
qarshiligining harorat koeffitsiyenti yuqori va kimyoviy jihatdan chidamli metall 
simdan foydalaniladi; platina ko‘proq, volfram, nikel, tantal kamroq ishlatiladi. 
Termokonduktometrik gaz analizatorlarining o‘lchash elementlari o‘zi 
qiziydigan qarshilik termometri rejimida ishlaydigan, platina tola joylashgan 
kamera shaklidagi o‘zgartkichdan iborat. Gaz aralashmasi tarkibining o‘zgarishi 
uning issiqlik o‘tkazish qobiliyatini o‘zgartiradi, natijada qizigan tola va gaz 
aralashmasi o‘rtasida o‘zaro issiqlik almashuvining jadalligi ham o‘zgaradi. 
Tolaning elektr qarshiligi tekshirilayotgan komponent konsentratsiyasini bildiradi. 
Bu turdagi sanoat gaz analizatorlarida o‘lchashning differensial usuli 
qo‘llaniladi, bu yerda, tekshirilayotgan va namuna gaz aralashmalarining issiqlik 
o‘tkazuvchanligi ishlovchi va solishtirma kameralar yordamida solishtiriladi. 
Ishlovchi kamera oqib o‘tadigan qilib ishlanadi, solishtirma kamera esa tarkibiga 
konsentratsiyasi o‘lchashning pastki, o‘rta va yuqorigi chegarasiga mos keladigan 
o‘lchanayotgan komponent kirgan gaz aralashmasi bilan to‘ldiriladi. 
O‘lchash sxemalari bevosita 
hisoblash 
yoki 
avtomatik 
muvozanatlash 
prinsipiga 
ko‘ra 
quriladi. 30.1-rasmda ko‘rsatilgan 
termokonduktometrik gaz analizatori 
konsentratsiyani 
muvozanatlashgan 
ko‘prik yordamida o‘lchaydi. Doimiy 
sarfga ega bo‘lgan tekshirilayotgan 
gaz aralashmasi R
t
1 ishlovchi 
kameralarga 
keladi. 
Ko‘prikning 
qolgan yelkasiga etalon aralashmali 
R
t
2 yordamchi kameralar ulangan. 
Sezgir elementning tolalari ko‘prik
30.1 – rasm.Termokonduktometrik gaz