Qarshi muhandislik iqtisodiyot

2.Ultratovushli sath o‘lchash vositalari
.
 
Hozirgi paytda sanoatda ultratovushli sath o‘lchagichlari keng tarqalmoq.da. 
Bu asboblar boshqa asboblarga nisbatan kontaktsizlik, yuqori aniqlik, kichik 
inersionlik, katta chegarada va agressiv suyuqliklarda ishlatilishi kabi bir qator 
muhim afzalliklarga ega. Ammo o‘lchash sxemalarining murakkabligi, 
shuningdek, yetarli darajada ishonchli bo‘lmagani sababli, bu asboblar boshqa 
qurilmalardan foydalanish mumkin bo‘lmagandagina ishlatiladi. 

---

143 
 
Ultratovushli sath o‘lchagichlarining ishlash prinsipi 
suyuqlik, gaz 
(havo) chegarasidan tovush to‘lqinlarining qaytish prinsipiga asoslangan. 
Ultratovush impulsining havo va o‘lchanayotgan muhit (suyuqlik) chegarasi 
sirtidan qaytish kattaliklari akustik qarshilikning keskin farqi natijasida sodir 
bo‘ladi. 28.2-rasmda ultratovushli sath badandligi o‘lchagichning struktura 
sxemasi ko‘rsatilgan. 
Impuls ultratovushli tebranishlar generatori 1 dan nurlatgich 2 orqali sathi 
o‘lchanayotgan sig‘imga uzatiladi. ultratovush go‘lqinlar o‘lchanayotgan muhitda 
tarqaladi va suyuqlik-havo chegarasidan qaytadi. Qaytgan to‘lqinlar muhitdan 
teskari yo‘nalishda o‘tadi, nurlatgich 2 ga o‘xshash ultratovush tebranishlar qabul 
qilgichi 3 ga keladi, u yerdan ultratovushli impuls kuchaytirgich 4, vaqt oralig‘ini 
hisoblaydigan qurilma 5 va o‘lchash asbobi (potensiometr) 6 ga keladi. 
Suyuqlik sathi o‘lchash impulsining yuborilishi va qaytishi orasidagi τvaqt 
bo‘yicha aniqlanadi, ya’ni 
C
H
2


, (28.2) 
bu yerda, Н — suyuqlik sathi; С — suyuqlikda ultratovushning tarqalish tezligi. 
Vaqt o‘lchagichda olinadigan akslangan (qaytgan) signalning kechikish 
vaqtiga mutanosib bo‘lgan o‘zgarmas kuchlanish shkalasi sath birliklarida 
darajalangan potensiometrga beriladi. Nurlatgich sifatida bariy titanat, pezokvars, 
magnitostriksion elementlar ishlatiladi. Ko‘pincha ultratovushli tebranishlarni 
yuboradigan va qabul qiladigan asbob sifatida bir qurilmadan foydalaniladi. Bu 
qurilma o‘lchash jarayonining boshida nurlatgich vazifasini bajarib, impuls 
yuborilganidan so‘ng qabul qilgich sifatida ishlaydi. 
28.2 – rasm. Ultratovushli sath o‘lchagichning 
sxemasi.

---

144 
Ultratovushli sath o‘lchagichlar 45 mm dan bir necha o‘n metrgacha 
o‘lchash diapazoniga ega. Ulchanayotgan muhit harorati —50°С dan +200°С 
gacha yetishi mumkin. Yo‘l qo‘yiladigan asosiy xatolik ±2,5%.