Qarshi muhandislik iqtisodiyot

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Yusupbekov N.R., Muxamedov B.I., Gulyamov Sh.M. Texnologik 
jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish. –Toshkent: O‘qituvchi, 2011. 
2. B.E. Muhamedov. Metrologiya, texnologik parametrlarni o‘lchash usullari 
va asboblari. – Toshkent: O‘qituvchi, 1991. 

---

65 
12-Ma’ruza: Bosim. Bosimni o‘lchash va nazorat qilish haqida tushuncha 
Reja: 
1.
Asosiy ma’lumotlar. 
2.
Bosimning tasnifi. 
3.
Bosim o‘lchash asboblarining tasnifi. 
4.
Suyuqlikli bosim o‘lchash asboblari to‘g‘risida tushuncha.
 
Asosiy ma’lumotlar va klassifikatsiyasi. 
Bosim texnologik protsesslarning asosiy parametrlaridan biridir. Ishlab 
.chiqarish protsesslarining to‘g‘ri olib borilishi, ko‘pincha, bosim kattaligiga 
bog‘liq bo‘ladi. 
Tekis sirtga normal ta’sir ko‘rsatuvchi ravon taqsimlangan 
kuch bosim 
deb 
ataladi: 
,
S
F
P

(12.1)
 
bunda S—tekislik yuzi; F—shu tekislik yuziga bir xil va tik ta’sir qiladigan 
bosim kuchi. 
Bosim xalqaro birliklar sistemasida paskal (Pa) bilan o‘lchanadi. 1 Pa 
miqdor jihatidan kuchga perpendikulyar bo‘lgan 1 m2 yuzaga tekis taqsimlangan 1 
N kuch hosil qilgan bosimga tent (N/m2). Karrali kPa va MPa birliklar keng 
qo‘llaniladi. kGk/sm2, bar, kgk/m2 (mm suv. ust.), mm sim. ust. kabi birlikdan 
foydalanish mumkin 12.1-jadvalda ko‘p uchraydigan bosim birliklarining nisbati 
keltirilgan. 
12.1-жадвал 
O‘lchashda 
absolyut, ortiqcha, atmosfera va vakuum bosimlar 
mavjud. 
Р
abs 
– 
absolyut bosim 
– modda holatining (suyuqlik, gaz, bug‘) parametri bo‘lib, 
Р
atm
— 
atmosfera va 
Р
ort 
— ortiqcha bosimlar yig‘indisidan iborat: 

---

66 
,
орт
атм
Р
Р
P
абс


(12.2) 
Ortiqcha bosim 
absolyut va atmosfera bosimlari oralaridagi farqdan iborat: 
,
атм
орт
Р
P
Р
абс


(12.3) 
Atmosfera bosimi 
– yer atmosferasidagi havo ustunining bosimi; uning 
qiymati barometrlar bilan o‘lchanadi, shuning uchun bu bosim ko‘pincha 
barometrik bosim 
ham deb ataladi. Agar absolyut bosim atmosfera bosimdan 
kichik bo‘lsa, vakuum yoki siyraklanish sodir bo‘ladi 
,
атм
в
абс
P
Р
Р


(12.4) 
Bosim o‘lchaydigan asboblar ishlash prinsiplariga ko‘ra 
suyuqlikli, 
deformatsion (prujinali) yuk-porshenli, elektr, ionizatsion va issiqlik 
turlariga 
bo‘linadi. 
O‘lchanayotgan kattalikning turiga ko‘ra bosim o‘lchash asboblari quyidagi 
turlarga bo‘linadi: 
1.