Qarshi muhandislik iqtisodiyot

6.5-rasm. Standart termoelektr
termometrlarning xarakteristikalari. 
Termoelektr generator, termoelektr sovitgich va turli o‘lchov asboblarida 
yarim o‘tkazgichli termoparalar ishlatiladi. Ularning TEYKi metall va metall 
qotishmalaridan ishlangan oddiy termoparalar TEYKidan 5—10 marta katta. Bu 
termoparalarda 
termoelektrod 
materiallar 
sifatida 
ℎ
ℎ
.
Turli muhitlar t yemperaturasini o‘lchaydigan termoparaning sxemasi 6.6- 
rasmda ko‘rsatilgan. U g‘ilof 1, qo‘zg‘almas yoki qo‘zg‘aluvchan shtutser 2, 
qo‘zg‘almas shtutser bilan naycha 6 orqali, shtutser harakatda bo‘lganda esa g‘ilof 
bilan bevosita ulangan kallak 3 dan iborat. Qopqoqda izolyatsion materialdan 
ishlangan rozetka 4 joylashgan. Bu rozetkaning termoparani o‘lchov asbobi bilan 
ulaydigan termoelektrodi 5 va simlar uchun qisqichlari bor. 

---

36 
6.6-rasm. 
Termoparaningkonstruktiv 
sxemasi.
 
Himoya 
g‘iloflari ko‘pincha 
+1000°С gacha 
temperaturalar uchun po‘latning turli markalaridan 
tayyorlanadi. Bundan ham yuqoriroq temperaturalarda 
qiyin 
eriydigan 
birikmalardan 
(GOST 
13403-77) 
tayyorlangan maxsus g‘iloflar ishlatiladi. Termoelektr 
termometrlarning 
himoya 
armaturasining 
ko‘pgina 
loyihasi hozirgi vaktda bir shaklga keltirilgan. Ular 
asosan turli bosimga mo‘ljallangan himoya giloflari 
loyihasi va shtutserlar loyihasi bilan farq qiladiOxirgi 
vaqtda kabelli turdagi termoelektr termometrlar keng 
tarqalmoqda. Ular bosim 40 MPa bo‘lganda - 50° 
dan+1100°С gacha bo‘lgan temperaturalar oralig‘ida 
qo‘llaniladi. Kabelli turdagi termometrlarning muhim 
afzalligi ularning AESlarning energetik reaktorlarida 
ishlashga imkon tug‘diradigan radiatsion chidamliligi, 
shuningdek, issiqlik zarbalariga tebranishga va mexanik 
nagruzkalarga nisbatan oshirilgan chidamliligidan iborat. 
Sirt temperaturalarini o‘lchashga mo‘ljallangan 
termoelektr termometrlar maxsus konstruksiyaga ega. 
Bunday 
termoparalardan 
ximiya 
sanoatida 
keng 
foydalaniladi, 
ular 
turli 
apparat, 
truboprovod, 
mashinalarning aylanuvchi jo‘vasi va hokazolarning sirt 
temperaturasini o‘lchashga xizmat qiladi. 
Maxsus 
termoelektr 
termometrlardan 
vertikal 
apparatlarda (ammiak sintezi kolonnalarida, metanol va h.) 
temperaturani o‘lchash uchun ishlatiladigan ko‘p zonali termometrlarni ko‘rsatish 
mumkin. 
Termoparalarning asosiy kamchiligi sifatida ularning inersionligining 
kattaligini ko‘rsatish mumkin (1,5 minutdan ham oshadi). 
UZATUVCHI TERMOELEKTROD SIMLARI 
Termoelektr termometrni o‘lchov asbobi bilan ulaydigan simlar shunday 
materiallardan tayyorlanadiki, ular o‘zaro juft bo‘lib, o‘zlari ulangan termoelektr 
termometrlar hosil kiladigan 
EYK ni (o‘sha temperaturalarda) hosil qiladi. Bunday talab taxminan 100°С 
temperatura bilan chegaralanadi, bundan yuqori temperaturada termoelektr 
termometr va ulaydigan simlarning xarakteristikalari biriridan farq qilishi mumkin. 
Bunday bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi, chunki ulaydigan simlarning temperaturasi, 
odatda, yuqori bo‘lmaydi. Ko‘rsatilgan talablar bajarilganda termokompensatsion 
simlar termoelektr termometrii (termoparani) ulaydigan simlar uzunligi qadar 
uzaytiradi, termoparaning erkin uchlari esa TEYK ni o‘lchashga mo‘ljallangan 
asbobning klemmalarida bo‘lib qoladi. Yuqorida ko‘rsatilgan talabga rioya 
qilmaslik termoparaning erkin uchlarini o‘lchash simlari bilan ulaydigan joylarda 
ulanmalarning paydo bo‘lishi natijasida „parazit" TEYK hosil bo‘lishiga olib 

---

37 
kelishi mumkin. Agar uzaytiruvchi simlar termometrniki kabi darajalash 
xarakteristikasiga ega bo‘lsa, „parazit" TEYK hosil bo‘lishidan xalos bo‘liiadi. 
Uzaytiruvchi termoelektr simlar bir va ko‘p simli qilib, izolyatsiyada va 
tashqi qoplama yoki qobiqlik qilib ishlab chiqariladi, bu montaj qilish va 
yotqizishda qulay. Izolyatsiyalash uchun polivinilxlorid, polietillentereftalat va fto-
roplast plyonkalardan foydalaniladi. Izolyatsiyadan tashqari simlar ko‘pincha 
polivinilxlorid qobiq yoki lavsan ip yoxud shisha ip bilan chirmab o‘raladi. 
Agar tashqi elektr magnit maydondan va mexanik ta’sirdan saqlanish talab 
etilsa, unda mis, po‘lat simli (GOST 24335-80) qoplama yoki ekranlar qo‘llaniladi. 
Har bir sim materiali izolyatsiyaning o‘z rangiga yoki simlarning o‘ramasida 
va qoplamasi rangidagi simlarga ega bo‘ladi. 6.1-jadvalda termoparalar, tavsiya 
etiladigan uzaytiruvchi termoelektrod simlar, ularning belgilari va ranglari 
keltirilgan. 
6.1- jadval