Qarshi muhandislik iqtisodiyot

 Dilatometr va bimetalli termometrlar
ning ishlash prinsipi temperatura 
o‘zgarishida qattiq jism chiziqli mikdorining o‘zgarishi asoslangan. Temperatura 

---

28 
o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lgan qattiq jism chiziqli miqdorining o‘zgarishi formula 
orqali quyidagicha ifodalanadi: 
l
t
= 
l
0
( 1+
t
r

),
(5.3) 
 
bu yerda 
l
t
 — t
temperaturada qattiq jismning uzunligi; 
l
0
— shu jismning 0°С 
dagi uzunligi; 
r

— o‘rtacha chiziqli kengayish koeffitsiyent (0°S dan
t°
С gacha 
bo‘lgan temperaturalar oralig‘ida). 
5.2- rasmda dilatometrik termometrning tuzilish 
sxemasi tasvirlangan. Bu asbobda sezgir element sifatida 
katta chiziqli kengayish koeffitsiyentiga ega bo‘lgan 
materialdan (jez va mis) tayyorlangan naycha 2 
qo‘llanilgan. Korpus 3 ga kavsharlangan naycha ichida 
sterjen 
1 
joylashgan. 
Sterjen 
chiziqli 
kengayish 
koeffitsiyenti kichik bo‘lgan material (masalan, invar) dan 
ishlangan. 
O‘lchanayotgan 
muhitning 
temperaturasi 
ko‘tarilishi bilan naycha 2 uzayadi. Bu hol sterjen 1 ning 
siljishiga olib keladi. Shunda prujina 9 shayn 4 ning bo‘sh 
tomonini pastga tushiradi, o‘z navbatida u tortqi 8 va tishli 
sektor 7 orqali strelka 6 ni uning o‘qi atrofida aylantiradi. 
Strelka esa shkala 5 da o‘lchanayotgan temperatura 
qiymatini ko‘rsatadi. 
5.2-rasm.Dilatometrik
termometrning tuzilish sxemasi. 
Dilatometrik termometrlar suyuqliklar temperaturasini o‘lchashda hamda 
temperaturani ma’lum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va 
signalizatsiyada qo‘llanadi. Dilatometrik termometrlar 1,5 va 2,5 aniqlik 
klasslarida chiqariladi, ularning yuqorigi o‘lchash chegarasi 500°С gacha. 150°С 
dan oshmagan temperaturalar uchun naycha jezdan, sterjen esa invardan ishlanadi, 
undan yuqori temperaturalar uchun naycha zanglamas po‘latdan, sterjen esa 
kvarsdan ishlanadi. 
Afzalliklari: ishonchliligi va sezgirligi yuqori. 
Kamchiliklari: asbob o‘lchamlarining kattaligi, temperaturaning bir nuqtada 
emas, balki hajmda o‘lchanishi, issiklik inersiyasining kattaligi, ko‘rsatkichlarni 
masofaga uzatish mumkin emas.