Qarshi davlat universiteti zologiya va fi ziologiya kafedrasi zoogeografiya fanidan

8 - MAVZU:DUNYO OKEANINING ZOOGEOGRAFIK OBLASTLARI

Reja:
1.Dunyo okeanini zoogeografik jihatdan o‘rganishning ahamiyati.

2.Dunyo okeanini zoogeografik rayonlashtirishning murakkabligi.
3.Pelagial va qirg‘oq mintaqasida hayvonlarning tarqalishi.


Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar
Pelagial, dengiz, ocean, plankton, zoogeografik oblastlar.

XX asrning ikkinchi yarmiga qadar dunyo okeanini zoogeografik jihatdan o`rganish va uning zoogeografik oblastlari haqidagi ma`lumotlar yetarli darajada bo`lmagan. Keyinchalik mazkur yo`nalish jadal suratlar bilan rivojlandi. Ayni vaqtda dunyo okeani zoogeografik jihatdan o`rganilgan va bu jarayon hozirda ham davom etmoqda. Dengiz va okean faunasining zoogeografik xususiyatlariga tegishli ma`lumotlar adabiyotlarda hali ham yetarli darajada bayon etilmagan.

Ko`pchilik davlatlar aholisining asosiy tirikchilik manbaiga aylangan dunyo okeanining hayvonot dunyosi keyingi yillarda turli antropogen ta`sirlardan jiddiy ziyon ko`rmoqda. Dunyo okeaniga nisbatan bitmas-tuganmas tabiiy boylik manbai sifatida munosabatda bo`lish undagi biologik xilma-xillikning kamayishiga olib keluvchi asosiy omillardan biridir. Ayni paytda dunyo okeani bioxilma-xilligini saqlab qolish yo`nalishidagi tadbirlarni amalga oshirishda uni zoogeografik jihatdan chuqur o`rganish muhim ahamiyatga ega.
Dunyo okeanining zoogeografik rayonlashtirilishi va zoogeografik oblastlarning faunistik tarkibi to`g`risidagi bilimlarga ega bo`lishda, dunyo okeanining hayvonlar yashash muhiti sifatidagi o`rnini o`rganish zarur. Dunyo okeani yashash muhiti sifatida o`zining qator ekologik xususiyatlari (bosim, yorug`lik, suv tarkibidagi kislorod va tuz, harorat, oqim va boshq.) bilan boshqa yashash muhitlardan tubdan ajralib turadi. Ayniqsa harorat dengiz va okean hayvonlarining tarqalishida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shu asosda turli okeanlarda turlicha faunistik majmualar shakllangan.
Dengiz va okeanlarda ham quruqlikdagi kabi zoogeografik oblastlarni aniqlash uslublari hamda dengiz va okeanlarni u yoki bu zoogeografik oblastlarga bo`lish printsiplari o`zaro o`xshash. Xuddi shuningdek, oblastlarni xarakterlash printsiplari ham quruqlikdagi kabi amalga oshiriladi.
Turli dengiz va okeanlardagi mavjud muhit sharoitlari orasidagi farq quruqlikdagi kabi katta emas. Shu bilan birga, dengiz va okeanlarda alohidalanish hodisasining kuchsiz namoyon bo`lishi bilan bog`liq ravishda, yangi turlarning hosil bo`lish jarayoni bu yerda boshqa shakllarda va boshqacha jadallikda amalga oshgan bo`lishi mumkin. Ehtimol shu sababli bo`lsa kerak, dengiz va okeanlarda turlar soni quruqlikdagiga nisbatan kam bo`ladi.
Yer yuzidagi barcha dengiz va okeanlar yagona akvatoriya sifatida qaraladi va ularning ayrim qismlarigina materiklar va orollar orqali nisbatan alohidalashgan bo`ladi. Ammo evolyutsiya jarayonida dunyo okeanining ayrim qismlari orasidagi alohidalanish darajasi bir necha bor o`zgarishga uchragan. Natijada uzoq muddat okean akvatoriyasining alohida ekosistemalari hamda ekosistema majmualari alohidalashgan holda rivojlangan. Dunyo okeanidagi suv yuzasining harorati okeanning geografik o`rniga, suv massasining joylashuviga, ya`ni suvning ostki va yuza qatlamlarining aralashuviga hamda oqim yo`nalishiga mos ravishda turlicha bo`ladi. Sovuq va iliq oqimning o`zaro tutashgan va chuqur qatlamlardagi nisbatan sovuq suv massasining yuqoriga ko`tarilgan joylarida plankton organizmlarning turlari ko`p bo`ladi. Bunday planktonlar bilan turli baliqlar va kitsimonlar oziqlanishadi. Suv massasining aralashuvi natijasida fauna tarkibida turlar soni oshadi.
Gorizontal oqim ko`pincha zoogeografik oblastlar chegarasining buzilishiga olib keladi. Jumladan, Shimoliy Atlantikaning Labrador va Grenlandiya oqimlari sovuq bo`lib, bu oqimlar suv massasining janubga tomon yo`nalishda Nyufaundlend oroligacha tarqalishiga va natijada bu yerga Arktika faunasi kirib kelishiga sabab bo`ladi. Golfstrim iliq oqimi esa (Shimoliy Atlantika) mo``tadil faunaning shimolga tomon yo`nalishda Islandiya qirg`oqlari va hatto Shpitsbergenning janubigacha kirib borishini ta`minlaydi. Oqimlar bilan bog`liq jarayonlar zoogeografik chegaralarning buzilishiga va zoogeografik chegaralarning shartli, ya`ni nisbiy ekanligiga sabab bo`ladi.
Dunyo okeanini zoogeografik rayonlashtirishning murakkabligini yana bir qator omillar bilan isbotlash mumkin. Bulardan biri dengiz va okeanlarda muhitning nisbiy bir xilligidir. Bunday nisbiy o`xshash muhit ko`pgina hayvon guruhlarining kosmopolit xarakterda tarqalishiga olib keladi va shu asosda zoogeografik rayonlashtirishda avlod va tur areallari asos sifatida olinishi talab etiladi. Avlod va tur areallari to`g`risidagi ma`lumotlar esa juda kam bo`lib, mazkur ma`lumotlarning yetarli darajada emasligi rayonlashtirishni murakablashtiradi.
O`zaro o`xshash bo`lgan barcha vertikal mintaqalarga yagona sxemani tadbiq etish amaliy jihatdan mumkin emas. Pelagial va qirg`oq mintaqasida hayvonlarning tarqalishi asosan ikkita muhim omil bilan bog`liq bo`lib, bular suvning harorati va o`xshash haroratli muhit mavjud bo`lgan akvatoriyalarni o`zaro ajratuvchi to`siqlardir. Havzaning pelagial mintaqasidagi fauna umuman yer sharining iqlimiy mintaqalariga mos ravishda shakllanadi. Bu mintaqalardagi faunalar tarkibining o`zaro farqi dengizning ostki mintaqalariga nisbatan unchalik katta emas. Bu yerda ikkita bir-biridan tubdan farq qiluvchi faunalar ajratiladi , ya`ni materik qirg`og`idagi sayoz suvda yashovchi (200-300 m) va suvning chuqur qatlamlarida yashovchi fauna. Ma`lumki, dengiz va okeanlardagi hayot sharoitlari undagi biotsikllarning vertikal taqsimlanishi, hayvonlarning yopishishi va harakatlanish uchun zarur bo`lgan substratning mavjudligi yoki uning yo`qligi bilan aniqlanadi. Shunga mos ravishda dengiz hayvonlari litoral, pelagial va abissal mintaqalarda turlicha tarqalishga ega bo`ladi.
Yuqoridagilarga asoslangan holda aytish lozimki, dunyo okeani uchun yagona bo`lgan, umum e`tirof etiladigan zoogeografik rayonlashtirish sxemasini yaratish mumkin emas. Bu jarayon murakkabligining yana bir jihati shundaki, dengiz hayvonlari orasida juda keng tarqalgan kosmopolit turlarning ko`pligidir. Shu sababli muayyan regionlar uchun ayrim avlod va turlar indikatorlar sifatida foydalaniladi. Mazkur holatlarni inobatga olgan holda, ko`pchilik zoogeograf olimlar dengiz faunasini rayonlashtirishda litoral, pelagial va abissal mintaqalar uchun alohida-alohida bo`lgan uchta sxemani qo`llaydilar. Ular orasida batipelagial va abissopelagial mintaqalarning zoogeografiyasi yetarli darajada to`liq ishlab chiqilmagan va mazkur mintaqalarning faunistik bo`linishi ham munozarali. Shu asosda ko`pincha litoral va pelagial mintaqalar faunasining zoogeografiyasi xususida so`z boradi. Dengiz hayvonlaridan ko`pchilik guruhlarning sistematikasi hanuzgacha yetarli darajada o`rganilmagan va ayniqsa ko`pchilik dengiz hayvonlarining geografik tarqalishi haqidagi ma`lumotlar juda oz.
Dengiz faunasini o`rganishni 1872-1875 yillarda Chellendjer ekspeditsiya boshlab bergan. Geptner (1936) fikricha, mazkur ekspeditsiyadan keyingi qator tadqiqotlar davomida yig`ilgan materiallar qanchalik ko`p bo`lmasin, ular o`zaro solishtirish va xulosalash uchun yetarli emas. Dunyo okeanini zoogeografik rayonlashtirishda asosiy mezon sifatida havzaning fizikaviy xususiyatlari, ya`ni harorat, oqim va shu kabi boshqa omillar inobatga olingan. Ammo bunday yo`l tutish ham dunyo okeanini zoogeografik rayonlashtirish uchun asos bo`ladigan yetarli ma`lumot bermaydi.
Dunyo okeaniga tegishli har qanday zoogeografik oblastning qirg`oq mintaqasida turlar xilma-xilligi va hayvonlar biomassa yuqori bo`ladi. Bunday xususiyat mazkur mintaqada yorug`lik, kislorod va biogen materiallar (minerallar)ning nisbatan ko`pligi bilan tushuntiriladi. Yorug`lik, kislorod va biogen materiallar qirg`oq mintaqasida o`simliklarning va ular bilan bog`liq holda hayvonlarning yashashi uchun qulay sharoit yaratadi. Mazkur mintaqa plankton, nekton va bentos kabi har uchala kompleksga tegishliturlarning uchrashi va rivojlanishini ta`minlaydi. Zoogeografik oblastlarning fauna tarkibi o`zaro solishtirilganda, qirg`oq mintaqalarining fauna tarkibi juda xilma-xil bo`lishi va ular bir-birlaridan katta farq qilishi aniqlanadi. Albatta bu o`rinda turlar xilma-xilligining qirg`oqdagi yashash muhitiga hamda qirg`oqning antropogen ta`sirlarga berilganlik darajasiga bog`liqligini ham inobatga olish zarur.
Pelagial mintaqada substratning yo`qligi sababli bentos organizmlar uchramaydi. Bu mintaqada o`simlik va hayvonlarning tarqalishi asosan qirg`oq mintaqasidan yoki okean tubidan biogen materiallarni oqizib keluvchi oqimlarga bog`liq bo`ladi. Abissal mintaqada (bu mintaqaga yorug`lik nurlari yetib bormaydi) hayvonlarning yashash sharoitlari og`ir. Bu mintaqada yorug`likning yo`qligi, bosimning yuqoriligi, haroratning pastligi va kislorodning tanqisligi o`simliklarning uchramasligiga, hayvonlar tur tarkibi va zichligining past bo`lishiga, turlarda o`ziga xos moslanishlarning shakllanishiga hamda relikt formalarning ko`pligiga sabab bo`lgan.
Okean faunasining tarixiy shakllanganligi, okeanning yirik quruqlik orqali qismlarga ajralganligi, suv yuzasidagi haroratning havzaning geografik o`rniga bog`liqligi dunyo okeanini oltita zoogeografik oblastga ajratish uchun asos bo`ladi. Bu oblastlar quyidagilar: Arktika, Boreo-Patsifika yoki Shimoliy-Tinch okeani, Boreo-Atlantika, Tropik-Atlantika, Tropik-Indo-Patsifika va Antarktika.