Qarshi davlat univеrsitеti

Morfologik usul bilan yasalgan kulolchilik terminlari

O‘zbek tilining kulolchilik leksikasi tarkibidagi yasama so‘z va atamalar umumtil so‘z yasalish sistemasi qoidalari va prinsiplari asosida yuz bergan. Kulolchilik buyumlari, bu buyumlarda ishlangan chizma, shakl va bezak nomlari, kulolchilik kasbi bilan shug‘ullanuvchi shaxs nomlari so‘z yasalishining quyidagi usullari asosida yuz bergan va shakllangan:

1. 
   O‘zakka qo‘shimcha qo‘shish (morfologik usul) orqali.
   
2. 
   So‘zlarni qo‘shish (sintaktik usul) orqali.
   

Affiksatsiya usulida sо‘z yasash hozirgi о‘zbek adabiy tilida bо‘lgani singari kulolchilik leksikasida ham yangi sо‘z yasashda faol usullardan biri sanaladi. Umumо‘zbek tili doirasida mavjud bо‘lgan sо‘z yasovchi qо‘shimchalarning aksariyati ushbu leksika sо‘z va atamalarini yasashda qatnashadi. Bu qо‘shimchalarning eng muhimlari sifatida quyidagilarni kо‘rsatish mumkin: -chi, -gir, -xona, -kash, -kor, -don, -lik, -chilik, -li,
-simon, -soz, -furush, -shunos, -paz, -xo`r, -boz va boshqalar.
Bu qo‘shimchalar vositasida kulolchilik leksikasiga oid turli so‘z va terminlar yasalishini kuzatamiz. Quyida ularning ayrimlarini ko‘rib chiqamiz.
–chi qо‘shimchasi yordamida faoliyat, kasb-hunar, mashg‘ulotning umumiy nomini, soha nomini bildiruvchi so‘zlardan shu sohada faoliyat
ko‘rsatuvchi shaxs ma’noli otlar yasaladi. –chi affiksi faoliyatning ma’lum sohasiga mansub shaxsni bildirish bilan birga buyoq+chi, naqsh+chi, rasm+chi, tandir+chi, xumdon+chi, charx+chi, haykal+chi, chega+chi kabi kulolchilikka oid terminlarda, shuningdek, qo‘shiqchi, musiqachi, tanburchi, kurashchi, shaxmatchi, bokschi kabi boshqa soha terminlarida esa faoliyat sohasining, kasb-hunarning turlarini bildiruvchi so‘zlarga qo‘shilib, sohaning, kasbkorning shu turdagi faoliyat ko‘rsatuvchi shaxs ma’noli otni yasaydi. Bunday shaxs otlarining yasalish asosi ma’lum bir kasb-hunar, o‘yinga oid asbob-qurol, narsa-predmetni bildiruvchi so‘zlardan bo‘ladi.¹
Demak, -chi sermahsul affiksi yordamida biz yuqorida kulolchilik terminologiyasiga oid terminlarning ikki yo‘nalishda, ya’ni faoliyat, kasb-hunar, mashg‘ulotning umumiy nomi va shu sohada faoliyat ko‘rsatuvchi shaxs ma’noli ot hamda faoliyat sohasining, kasb-hunarning turlarini bildiruvchi otlar sifatida yasalganligiga guvoh bo‘ldik.