2.2. O‟zbekiston Respublikasi Konstituts iyasida m ustaqillik,
Demokraтk va inson huquqlari uyg‟unligi
Mustaqil О‗zbekiston insoni yat ruhining ulug‗vorligi va aql
ziyosining ramzi, umumbashariyat tafakkurining beshiklaridan biri
bо‗lmish diyordir. Mustaqil О‗zbekiston-noyob madaniyat va yuksak
ma‘rifat, Sharq turmushi falsafasi, insonparvarlik ruhi bilan
yо‗g‗rilgan adabiyot va nafis sanat mamlakatidir. Mustaqil
О‗zbekistonning buyuk tarixi va hozirgi zamoni о‗zaro uzviy bog‗liq.
Uning aql-ziyo va ma‘naviy-tarixiy salohiyati jahon hamjami yatida
munosib о‗rin egallaydi.
XX asrning sо‗nggi о‗n yilligi jahon tarixiga ijtimoiy dun -
yoqarashda, shuningdek jahon hamjami yatining jо‗g‗rofiy-siyosiy
(geopolitik) tuzili shida tub о‗zgarishlar davri bо‗lib kirdi. Bu
davrning о‗ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Birinchidan, yer kurrasiningturli mintaqalarida milliy -ozodlik va
mustaqillik harakatlari ku chayib bordi. Mazlum xalqlarning istiqlol,
erk uchun kurashi asrning g‗o yasiga aylandi. Mustaqillik u chun kurash
"XX asrning eng asosiy, eng muhim ijtimoiy-siyosiy tamoyili sifatida
ajralib turadi".
54
Ikkinchidan,
sotsialistik
lagerning
yemirilishi,
totalitar
tuzumlarning tugatili shi natijasida yosh mustaqil davlatlar paydo
bо‗ldi. Yer yuzining oltidan bir qismida tub islohotlar bo shlandi.
Uchinchidan,
endilikda
butun
dunyo
yagona
va о‗zaro
bog‗liqdk. Davlatlar va xalqlar о‗rtasida yaqinlashuv jarayonlari va
hamkorlikning kuchayishi, yaxlit siyosiy va iqtisodiy makonlarning
vujudga kelishi, yagona xalqaro meyorlar, qoidalarga о‗tish yaqqol
namoyon bо‗lmoqda.
Tо„rtinchidan, aqidaga aylanib qolgan "kapitalistik olam" va
"sotsialistik olam" tu shunchalari о‗rtasida chegara qolmaganligi
tufayli siyosiy-aqvdaviy mafkuralardan xoli bо‗lgan yangi erkin
tafakkurni shakllantirish zarurati yuzaga keldi.
Beshinchidan, ijtimoiy va tarixiy ananalarning о‗ziga xosligiga
tayanadigan shakl va usullarning xilma -xilligi e‘tirof qilindi. har
qanday mamlakat uchun birday tavsiya eti shi mumkin bо‗lgan
taraqqiyot modellari va yо‗llarining yо‗qligi aniq -ravshan bо‗lib
qoldi.
Oltinchidan, har qanday davlat tarixiy, ijtimoiy -iqtisodiy,
milliy-ruxiy, diniy-demografik, tabiiy-iqlim va boshqa sharoitlarni,
mintaqalarning obektiv farqini hisobga olgan holda о‗z taraqqi yot
yо‗lidan borishi tan olindi.
Sobiq sovet mustamlakachiligi davrida milliy tariximiz bilan
xalqimizni
tanishtira
olmadik.
Tariximizga
bо‗lgan
bunday
munosabatning sabablari turli cha.
Birinchidan, sobiq Ittifoq tarkibiga kirgan xalqlardan slav yanlar,
birinchi navbatda rus xalqi tarixnni о‗rganish va un ing ijobiy
tomonlarini haddan tashqari bо‗rttirib kо‗rsatish, Sharq xalqlari, shu
jumladan, uzbek xalqi tarixini kamsitish, uning о‗tmi shini asosan
"qora bо‗yoq"larda kо‗rsatishga, ijobiy tomonlari haqida og‗iz
ochirmaslikka harakat qilish asosiy tamoyilga aylangan edi. Bu sovet
55
imperiyasi davrida barcha ijtimoiy fanlarda keng tarqalgan va muhim
о‗rin olgan "ovrupotsentizm"cha yondoshuvning natijasi edi.
Ikkinchidan, bu davrda xalqimizning faqat qо‗llariga emas, hatto
tiliga ham kishan solindi, xalqniig min g-ming yillik madani yati va
ma‘rifati oyoq osti qilindi. О‗zgalar madani yati, yozuvi, tili, urf-odati
majburan
olib
kirildi.
Milliy
madani yatimizning
zaiflashishi
natijasida, ayniqsa, birlik, hamkorlik, hamdо‗stlik, milliy g‗urur
an‘analari unutila boshlandi. Pirovardida, о‗tmish bilan hozirgi kun
о‗rtasida keskin uzilish paydo bо‗ddi. Sharqning buyuk allomalari,
xalqimiz tarixi va fanida о‗chmas iz qoldirganlarning ayrimlarini
bilsakda, ularning ilmiy va madaniy meroslaridan chetlashtirildik.
Mazkur omillarning barchasi millatimiz ravnaqiga va istiqboliga,
о‗zligimizni anglab olishimizga, milliy tilimiz va madani yatimiz
rivojiga salbiy ta‘sir о‗tkazdi.
Uchinchidan, yakka kommunistik mafkura hukmronligi davrida
sotsialistik davlat va demokratiya, sotsialisti k huquq va qonunchilik,
sotsialistik odil sudlov va huquqiy tartibot, umumba shariy huquqiy
qadriyatlarning eng oliy va sо‗nggi namunasi deb kо‗klarga kо‗tarib
maqtaldi, ularda aslida bо‗lmagan xususi yatlar va jihatlar haqida
tinmay gapirildi va yozildi. 1917 yilgi Oktabr davlat tо‗ntari shigacha
bо‗lgan davlat va huquq tarixi esa faqat bir tomonlama yoritildi.
Qadimgi,
о‗rta
asrlardagi,
yangi
davrdagi
davlat -huquqiy
institutlarning reaksion mohi yatini, xalq manfaatiga zid ekanligini va
cheklanganligini
kо‗rsatishga harakat qilinib, ularning ijobiy
tomonlari haqida lom-lim deyilmadi
Tо„rtinchidan, Sharq xalqlari, shu jumladan uzbek milliy
davlatchiligi va huquqi tarixini о‗rgani shgaturli xil yо‗llar bilan
tо‗sqinlik qilib kelindi. Agar darsliklarda, о‗quv dast urlari va
qо‗llanmalarida uzbek davlati va huquqi tarixi, yirik davlat arboblari,
siyosiy mutafakkirlari tо‗g‗risida u yoki bu darajada sо‗z yuritshiga
56
tо‗g‗ri kelgan holda ham kо‗proq davlatning despotik xususi yatlari,
qrnunsizlik, zо‗ravonlikning hukm surganligi, shariat va islom
huquqining reaksiyaviy deb da‘vo qilingan mohi yaga, podshohlar
zulmi, qonxо‗rligi, bosqinchiligi, ularga qarshi xalq qо‗zg‗olonlari,
xalq
orasidan
yetishib
chiqqan
allomalarning
si yosiy-huquqiy
qarashlari idealistik, diniy-mistik, xayotiy, xalq manfaatidan yiroq deb
uqtirildi, ularning jahon davlat chiligi boshqaruvi tajribasiga va
huquqiy madani yatiga qо‗shgan hissalari haqida og‗iz ham o chilmadi.
Beshinchidan, О‗zbekistonning davlat va huquq tarixi oliy
huquqshunoslik bilim yurtlarida asosiy fan sifatida emas, balki
ikkinchi darajali fan sifatida о‗qitib kelindi. Bu fanlarni о‗rganish
uchun juda ham kam о‗quv soati ajratilardi. XX asrga cha bо‗lgan
О‗zbekiston hududidagi davlatlar va huquq (xususan, shariat) tarixi
bо‗yicha birorta mutaxassis tayyorlanmadi.
Oltinchidan, SSSR davlati va huquqi tarixi fani о‗quv dasturlari
va darsliklarida uzbek davlat chiligi va huquqi tarixi haqida de yarli
hech narsa deyilmas edi. Bu fanni о‗qiti shda butun e‘tibor rus davlati
va huquqi tarixini о‗rganishga qaratib kelindi. Mazkur hodisa
favqulodda bir hol bо‗lmay, balki avvaldan rejala shtirilgan
ruslashtirish siyosatining natijasi edi. Maqsad rus xalqidan bo shqa
xalqlarni, jumladan, uzbek xalqini о‗z davlati va huquqi tarixidan
ajratish, gо‗yoki bunday tarix bо‗lmagan degan fikrni tug‗dirish va
singdirish edi. Shunday yо‗l tutishdan asosiy maqsad kelajakda milliy
davlatchilik va huquq tizimiga barham berib, tom ma‘nodagi yagona
davlatni tashkil qilish edi.
Mustaqillik tufayli tarixga bо‗lgan munosabat tubdan о‗zgarish.
Biz о‗z tariximizni, jumladan, ona zaminimizda tuzilgan va ravnaq
toptan davlatlar va huquqiy tizimlar tarixini xolisona, mafkuraviy
aqidalarni xolisona о‗rganish imkoniyatiga ega bо‗ldik. Bu borada
sо‗nggi yillarda bir qator ijobiy ishlar qilindi. Tariximiz, dinimiz,
57
madaniyatimiz va ma‘naviy о‗tmi shimizni о‗rganishga astoydil
kirishdik. Borlig‗imizni, boyligimizni, qadri yatlarimizni dunyoga ayon
qila boshladik.
О‗zbekistonda sharq sivilizatsiyasi va inson huquqlarini chuqur
bilishning asosiy sabablari
Birinchidan, о‗z tarixini, nasl-nasabini, merosini bilmagan
millatning kelajagi b о‗lmaydi. Chunki har bir xalqning tarixi mavjud.
О‗z tarixini bilmagan, uning ijobiy va salbiy tajribalarini о‗rganib,
undan tegishli xulosa chiqarmagan xalq о‗zining bugungi hayotini va
uning muammolarini tushunib yeta olmaydi, о‗z kelajagi haqida aniq
tasavvurga, puxta i shlangan dasturga ega bо‗la olmaydi.
О‗tmishdagi tarixni unutib, endigi tarixini tuymagan (his
qilmagan) millat qorong‗ulikda qolgan, qо‗lida t ayog‗i yо‗q kо‗r kishi
kabi qayoqqa oyoq qо‗yishini bilmaganliqdan du shman yetakchisi
ketidan ketishga majbur bо‗ladi.
Ikkinchidan
O`zbekistan
davlati
va
huquq
tarixini
har
tomonlama chuqur о‗rganish faqat ilmiy va ma‘naviy ahami yat kasb
etib qolmasdan, tarbiyaviy va amaliy ahami yatga ham egadir. Ona
zaminimizda bir necha ming yilliklar davomida shakllanib va
rivojlanib kelgan davlat chilik va huquq tarixini о‗rganish va uning
sabsjlaridan mustaqillikni mustahkamlash yо‗lida foydalanish kerak.
Tarix har bir inoonni о‗z Vataniga muhabbat, sadoqat, о‗z xalqining
о‗tmishi haqida aniq tasavvurga ega bо‗lish, uning hozirgi Kuni va
kelajagi bilan g‗ururlanish ruhida tarbiyalashning muhim usullaridan,
vositalaridan biridir. Biz davlat chilik tarixiy tajribamizni va siyosiy-
huquqiy merosimizni atrofli cha, xolisona о‗rganish milliy huquqiy
mafkurani shakllantirishda muhim tayanch, bitmas-tuganmas bir
tajriba, g‗oyaviy asos sifatida xizmat qiladigan manbalarga ega bо‗lish
imkoniyatini yaratadi.
58
О‘zbekiston konstitusiyasi - Mustaqillik, demokratiya va
inson huquqlari asosi . Mustaqil О‗zbekiston -insoniyat ruhining
ulug‗vorligi va aql ziyosining ramzi, umumbashariy tafakkurining
beshiklaridan biri bо‗lmish di yordir. Mustaqil О‗zbekiston -noyob
madaniyat va yuksak ma‘rifat, Sharq turmush falsafasi, insonparvarlik
ruhi bilan yо‗g‗rilgan adabiyot va nafis sanat mamlakatidir. Mustaqil
О‗zbekistonning buyuk kо‗hna tarixi va hozirgi zamoni о‗zaro uzviy
bog‗liq. Uning aql-ziyo va ma‘naviy-tarixiy salohiyati jahon
hamjamiyatida munosib о‗rin egallaydi.
Dunyoning umumiy si yosiy-ijtimoiy jara yonlari nuqtai nazaridan
qaraganda О‗zbekistonning davlat mustaqilligiga eri shuvi tarixiy
muqarrar hodisadir. Shuning uchun ham 1991 yilning 1 sentabridan
boshlab jahon siyosiy xaritasida yangi mustaqil davlat-О‗zbekiston
Respublikasining paydo bо‗lishi tasodiy yoki favqulodda hodisa emas,
balki u ona zaminimizda asrlar o sha o`zbek xalqi va o`zbek xalqi bilan
yashab va mehnat qilayotgan mamlakatimiz xalqlarining asriy orzusi
rо‗yobga chiqishi, olib borilgan mashaqqatli, aksariyat hollarda fojeali
kurashning mahsulidir.
1990 yil 20 iyunda "Mustaqillik deklaratsi yasi", 1991 yil 31
avgustda "О‗zbekisgon Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari
haqida" konstitusiyaviy qonun О‗zbekiston parlamenti tomonidan
qabul qilindi. 1 sentabr О‗zbekiston Respublikasining Mustaqillik
kuni deb e‘lon qilindi. Xalqimiz asrlar o sha qilib kelgan orzusi amalga
oshdi.
Har bir davlatning davlat sifatida qaytarilmas va о‗ziga xos
xususiyatlarini kо‗rsatuvchi asosiy hujjat uning Konstitusiyasidir.
Jamiyatni umumbashariy huquqiy qadriyatlar asosida tashkil etishda
Konstitusiyaning ahami yati beqiyosdir. Asosiy Qonun о‗z mohi yati
e‘tibori bilan har qanday demokratik jami yatning bosh belgilaridan
biri bо‗lib, unda inson, shaxs va jamiyatning huquqiy jihatlari, davlat
59
hokimiyatining tuzilishi va uning idoralari faoli yatini tashkil etishning
mezoniy qoidalari ifoda etiladi. Bir sо‗z bilan aytganda, Konstitusiya
davlatning о‗ziga xos tanishtiruv hujjati, "pasporti" desak mubolag‗a
bо‗lmaydi.
Har qanday mustaqil davlatning yuzi, obrо‗-e‘tibori uning
Konstitusiyasi hisoblanadi. Zotan, Konstitusiya, yо‗lbo shchimiz haqli
ravisha ta‘kidlaganlaridek, davlatni davlat, millatni millat sifatida
dunyoga tanitadigan Qomusnomadir. Shu ma‘noda Asosiy Qonunimiz
xalqimizning irodasini, ruhi yatini, ijtimoiy ongi va madani yatini aks
ettirdi. Konstitusiyamiz tom ma‘noda xalqimiz tafakkuri va ijodining
mahsulidir.
Mustaqil О‗zbekistonning birinchi Konstitusiyasi qabul qilingan
kundan buyon о‗tgan muddat tarix ummonida bir tomchidir, xolos.
Lekin uning boy mazmuni va taqdirilomon mohi yatini hisobga olsak,
hozirgi har bir kunimizning yillarga tatigulik ekanligini e‘tirof etmoq
zarur.
О‗zbekiston Konstitutsiyasi, birinchidan, tarixiy va hozirgi
zamon
ilg‗or
jahon
konstitutsiyaviy
tajribasini
о‗zida
mujassamlashtirgan, ikkinchidan, milliy, tarixiy, axloqiy, diniy,
huquqiy an‘analarimizni jahon konstitutsi yaviy amaliyoti bilan uzviy
ravishsda bog‗lagan; uchinchidan, totalitar tuzumdan huquqiy davlat
va demokratik fuqarolik jami yatiga о‗tayotgan yosh mustaqil
davlatning Konstitutsi yasi qanday bо‗lishi kerak degan savolga javob
beradi. Shuning uchun ham О‗zbekiston Respublikasi Konstitutsi yasi-
bu
umumbashariy
va
milliy
huquqiy
qadri yatlarni
о‗zida
uyg‗unlashtirgan qoidalar va normalar majmuidir.
Jahon konstitutsiyaviy tajribasi о‗zaro bir -biri bilan uzviy bogliq
uch tarkibiy qismdan iborat. Birin chidan, Konstitutsiya tо‗g‗risidagi
g‗oyalar, qarashlar, ta‘limotlar. Bular о‗zining tarixiy kelib chiqishiga
kо‗ra juda qadimiydir. ―Konstitutsiya" iborasi Qadimgi Rim
60
respublikasida paydo bо‗lgan. О‗rta asrlarda esa u yoki bu davlatning
konstitusiyaviy xarakterdagi asosiy qonunlari asosan "Xartiya" deb
yuritilgan. Konstitutsi yaviy xarakterdagi qonunlar jumlasiga "Temur
tuzuklari" ham kiradi. U turk xalqlarining birin chi muayyan tizimga
solingan kodifikatsi yaviy aktidir.
Ikkinchidan, tarixiy va hozirgi kunda amal qilina yotgan
Konstitutsiyalar. Konstitutsiya yagona huquqiy hujjat sifatida 1787 -
yilda AKTPda paydo bо‗lgan, ya‘ni XVIII asr mahsulidir. Taxminiy
hisoblarga qaraganda shu kungacha jahonda 800 ga yaqin Konstitusiya
qabul qilingan.
Uchinchidan, konstitutsiyaviy amaliyot, ya‘ni Konstitutsi yaning
amaliy harakati, qо‗llanilishi. Konstitutsiya har bir jami yat va davlat
taraqqiyotining huquqiy asoslarini yaratadi. Konstitutsiya iqtisodiy,
siyosiy, huquqiy islohotlar, tin chlik, totuvlik, barqarorlik kafolatidir.
O‘zbekiston
jahon
konstitutsiyaviy
tajribasiga
quyidagi
yо‗nalishlarda
amaliy
hissa
qо‗shgan.
Birinchidan,
jahon
konstitutsiyaviy ta‘limotiga va nazari yasiga. Bu hissa avvalambor,
Movarounnahr fiqh ta‘limoti namo yondalarining asarlarida yaratilgan
islom huquqi qadriyatlari haqidagi qarashlarda namo yon bо‗ladi.
Misol uchun, Burhoniddin Marg‗inoniyning tо‗rt jildli f undamental
"hidoya" asarini kо‗rsatish mumkin.
Ikkinchidan, О‗zbekiston hududida turli tarixiy davrlarda qabul
qilingan Konstitusi yalar. Bular jumlasiga "Temur tuzuklari"dan tortib
sovet davridagi о‗ndan ortiq Konstitutsiya kiradi. О‗z xarakteriga
kо‗ra, bu Konstitutsiyalar mustamlaka, protektorat davlat Asosiy
Qonunlari edi. Bunday Konstitutsi yalar XX asrning birin chi yarmida
Suriya, Livan, Misrda ham b о‗lgan.
Uchinchidan, о‗n ikki yillik konstitutsi yaviy amaliyotimiz bir
qator chet el davlatlari u chun tajriba о‗rganish obektiga aylanmoqda.
61
Jahon
konstitutsiyaviy
tajribasi
quyidagi
yо‗nalishlarda
о‗rganilgan va hisobga olingan.
Birinchidan, konstitutsiyaviy tartibga solish prinsiplari. Bu -
insonparvarlik va inson huquqlari, hokimi yat vakolatlarini taqsimlas h,
xalqaro huquq ustuvorligi, Konstitutsiya ustunligi, Konstitutsi yaviy
nazorat.
Ikkinchidan, Konstitutsiyaning tarkibiy tuzili shi, ya‘ni uni
muayyan tartibda muqaddima, b о‗lim, bob va moddalardan iborat
joylashtirilishidir.
Bunda
asosiy
mezon
b о‗lib
"Xalqchillik"
hisoblanadi.
Uchinchidan, har qanday si yosiy mafkuradan voz kechganlik,
ya‘ni bir mafkuraning yakka hokimligiga chek qо‗yganlik. Kо‗p
fikrlilikning huquqiy asoslarining yaratilganligi.
Tо‘rtinchidan, konstitutsiyaviy kafolatlar. Konstitusi yaning
ustunligi, Konstitusi yaviy Sudning tashkil etilishi, Prezidentning
davlat boshlig‗i sifatida barqarorlik, tin chlik va inson huquqlarining
kafolatchisi ekanligi, Konstitutsi yaga о‗zgartirish va qо‗shimchalar
kiritishning
alohida
tartibining
joriy
kilini shi
asosiy
Qonun
qoidalarining kafolatlanganligini k о‗rsatadi.
Beshinchidan, konstitutsiyaviy tartibga solishning sharqona va
ovrо‗pacha yondoshuvini uzviy uyg‗unlashganligi. Inson, oila,
jamiyat, davlat manfaatlarining muvofiqla shganligi bunga yaqqol
misol bо‗la oladi.
Oltinchidan, Konstitutsiyaning tili ixchamligi, lо‗nda va
ravonligi.
Jami yatdagi
eng
muhim
ijtimoiy
munosabatlar
konstitutsiyaviy darajada tartibga solinadi.
Yettinchidan,
Konstitutsiyamiz
jahon
konstitutsi yaviy
taraqqiyoti qonunlarini о‗zida aks ettiradi. Asosiy maqsad: totalitar
tuzumdan fuqarolik jami yatiga, huquqiy demokratik davlatga о‗tishdir.
62
О‗zbekiston milliy mustaqilligining samarasi bо‗lmish birinchi
konstitutsiya o‘zbek xalqi uchun eng buyuk yutuq hisoblanadi.
Asrlar mobaynida di yorimizda tartib va intizomga e‘tibor berish
an‘anaviy tus olgan. Qadimiy hoqonliklar davridan tortib, Temuriylar
davrigacha va undan keyin vujudga kelgan davlatlarda mamlakatning
mustahkamligi va milliy manfaatlarini kо‗zlab turli qonun -qoidalar
ishlatilgan.
Bu о‗rinda, ayniqsa, Sohibqiron Amir Temurning 'Tuzuk"lari va
davlatni boshqarish uchun tuzgan qoidalari tarixiy ahamiyatidir.
O‘zbekiston Konstitutsiyasi О‗zbekiston xalqining mustaqilligi, hur
fikrligi, barcha insoniy huquqlarga tо‗la eri shib, о‗z diyorida huquqiy
demokratik davlat qurish imkoni yatini ta‘minlash uchun buyuk va
e‘tiborli milliy-tarixiy vasiqa (hujjat) hisoblanadi.
‖Shaxsan men, - deb yozadi president Islom Karimov,- ―Temur
tuzuklari‖ ni har gal o`qir ekanman, o`zimga qandaydir ruhiy kuch -
quvvat topgandek bo`laman‖
12
О‗zbekiston Asosiy Qonunining loyihasi respublika Prezident
rahbarligida tayyorlanib, umumxalq muhokamasiga tavsiya etilgan edi.
Bildirilgan fikru mulohazalar To shkent shahrida 1992- yil 26-28
noyabrda
xalqaro
miq yosida
о‗tkazilgan
"О‗zbekistonda
konstitutsiyaviy qurilish va huquqiy davlat muammolari" mavzuidagi
tajriba almashuvlarda inobatga olinib, mas‘ul komissiya tomonidan
Konstitusiya mazmunini yana boyitish uchun foydalanildi.
О‗zbekistan Konstitusiyasining muqaddimasida o‘zbek xalqi
nomidan:
- inson huquqlari va davlat suvereniteti g‗o yalariga sodiqlik
e‘lon qilinadi;
12
Karimov.I.A “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” T.: 45 b 2008.
63
- xalqaro huquqning umum e‘tirof etilgan qoidalari ustunligi tan
olinadi;
- insonparvar demokratik davlat barpo eti shi kо‗zlanadi;
- fuqarolar tinchligi va milli y totuvligini taminlash maqsad qilib
quyiladi.
Mazkur muqaddimada zikr etilgan bu asosiy prinsiplar, bo shqa
bir necha qoidalar bilan birga О‗zbekiston Asosiy Qonunining i chki
mazmuni, ruhi va mohi yatini ifodalab, unda kiritilgan 128 moddaning
yо‗nalishini belgilab beradi.
Xulosa qilib aytganda, mustaqil О‗zbekistonning birin chi
Konstitutsiyasi barcha demokratok qoidalar, umuminsoniy va milliy
qadriyatlarga asoslanib, Birla shgan Millatlar Tashkilotiga a‘zo
bо‗lgan barcha davlatlar tomonidan tasdiq etilgan in son huquqlari
umumjahon deklaratsi yasining barcha qadriyatlarini о‗zida aks
etdirgan milliy-tarixiy hujjatdir.
Konstitutsiya o‘zbek xalqiga milliy, demokratik huquqiy davlat
soyasida yashash uchun huquqiy sharoit yaratib berib, ularni bozor
iqtisodiyotiga va bu yо‗ldan yanpi hayot ufqlari tomon yо‗llab boradi,
hamda О‗zbekiston Respublikasiga jahon miq yosida demokratik
davlatlar qatorida yuksak va e‘tiborli о‗rin tutish u chun yordam
beradi.
XULOSA.
Sharq huquq falsafasi ko`p qirrali ilm sifatida turli taraqqi yot
bosqichlarini bosib o`tgan. Ushbu sodda ko`rinishli, biroq ichki
mazmun va mohi yati jihatidan g`oyat murakkab hamda boy bo`lgan bu
ilmni har tomonlama o`zla shtirish uchun uning uzoq tarixga ega
o`tmishi, teran ildizlari, asosiy manbalari, g`o yalari, ustuvor
yo`nalishlari va oqimlarini ilmiy uslubda tanqidiy tadqiq qilmoq zarur.
64
1.Sharq huquq falsafasi, ya`ni Qur`oni Karim va Sunnaga
asoslangan fiqh, ilmi va bo shqa shariat ilmlari, tasavvuf ahloq (etika)
ilmlari, ularning keng qamrovli atamalarini o`rganildi.
2.Abu Hanifa turli si yosiy va ijtimoiy hodisalarga tо‗la bо‗lgan
ikki davr - Umaviylar va Abbosiylar davrlarida yashab, ilmiy faoliyat
olib borgan va davlat hokimi yati birinchi suloladan ikkinchi sulolaga
о‗tishining guvohi bо‗lganligini o`rganildi.
3.Ushbu ishni yozishda Islom huquqi shakllangandan keyin
hanafiy mazhabi ta‘limoti Abu hafs Kabir Buxoriy (768 -832) orqali
tarqatildi. U bir guruh bu yuk faqihlar, jumladan о‗z о‗g‗li Abu Hafs
Sag‗irni
tarbiyalab,
Buxoro
shahrini
fiqh
ilmi
markaziga
aylantirganligini ko`rsatib berdik.
4.О‗zbekiston hududida fiqh ilmi va hanafiy mazhabi tarqalgan
ikkinchi markaz Samarqand shahri edi. Mashhur faqih va muhaddis
Abu
Sulaymon
Jо‗zjoniyning
shogirdi,
imom
Abu
Mansur
Moturidiyning
birinchi
ustozi Abu Bakr Jо‗zjoniy hanafiy
mazhabining atoqli vakili sifatida u shbu ta‘limotni tarqati shga katta
ulush qо‗shganligi aniqlandi.
5.Islom huquqi - nufuzli, amalga o shirish zaruriy bо‗lgan yurish
turish, odob-axloq, diniy, huquqiy qoid alar majmuidir. Islom huquqi
falsafani о‗zida mujassam etgan, qonun etikasi fiqh ilmida ka shf
etilgan. Fiqh ilmi ham bu yuk allomalar va huquqiy tafakkur egalari
mehnatlari bilan rivojlangan ligini asoslandi.
6.Tasavvuf ta‘limoti markazida inson mohi yatini tushunib olish,
uni tubanliklardan qutqazib, ruhidagi ma‘naviy tomonlarni yuksaltirish
va komil inson maq omiga kо‗tgarish g‗o yasi yotadi.
Mustaqillik tufayli tarixga bо‗lgan munosabat tubdan о‗zgari shi
biz о‗z tariximizni, jumladan, ona zaminimizda tuzilgan va ravnaq
toptan davlatlar va huquqiy tizimlar tarixini xolisona, mafkuraviy
aqidalarni xolisona о‗rganish imkoniyatiga ega bо‗ldik.
65
Adabiyotlar royxati
1.O`zbekiston Respublikasining Konstitu tsiyasi.T.:"O`zbekiston".2012
2. O`zbekiston Respublikasiniig "Vijdon erkinligi va diniy ta shkilotlar
to`grisidaiga Qonuni ( yangi taxrir). O`zbekistonni yangi Qonunlari. -
T. 19, T.: "Adolat", 1998.
3. Karimov.I.A O`zbekiston mustaqillikka eri shish ostonasida. T.:
2011.
4. Karimov I.A. Karimov I.A. Biz kelajagimizni о‗z qо‗limiz bilan
quramiz. Asarlar 7 -jild. -T.:, «О‗zbekiston », 1999,
5. Karimov I.A. Olloh qalbimizda, yuragimizda. - T.: 1999.
6. Karimov I.A. "Islom zi yosi-o`zbegim siymosi"da To shkent Islom
universiteti, 2005.
7. Karimov I.A Inson, uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari -
eng oliy qadri yat. T.: "O`zbekiston", 2005. -48 b.
8. Karimov I.A O`zbek xalqi hech qa chon, hech kimga qaram
bo`lmaydi. T.: "O`zbekiston", 2005.
9. Karimov I.A Bizning bosh maqsadimiz - jamiyat demokratlshltirish
va yangiligi, mamlakatni modernizatsiya va isloh eti shdir. T.:
"O`zbekiston".-96 5.
10. Qur`oni Karim ma`nolarining tarjimasi. Tarjima va izohlar
muallifi Abdulaziz Mansur. T.: "To shkent islom universiteti"
nashriyoti, 2001.
11. "Avesto" kitobi tariximiz va ma`navi yatimizning ilk yozma manbai
mazmunidagi ilmiy-amaliy seminar materiallari. T.: 2000.
12. Abduhamedov A.E. Dinlar tarixi. T.: O`zMU, 2004. - 208 b.
13. Azimov.A Islom va hozirgi zamon. -T.: 1992.
14. Al-Buxoriy, Abu Abdullo h Muxammed ibn Ismoil Al -Jome as-
sahih (ishonchli to`plam), 4 jildlik T.: Qomuslar bosh tahriri yati,
1991-1999.
66
15. At -Termiziy. Sahihat -Termiziy. A.Abdulla tarjimasi. T.:
F.Gulom islomidagi Adabi yot va san`at nashriyoti, 1993.160 b.
16. Ahmad Yassaviy Hikmatlari. T.: G`ofur G`ulom nomidagi adabi yot
va san`at nashriyoti, 1991. -256 b.
17. Beruniy Abu Rayhon. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar.
Beruniy AR. Tanlangan asarlar. 1 tom. T.: 1968.
18. Buyug siymolar, allomalar: O`rta Osi yolik mashhur mutafaкirlar
va donishmandlar. K. 1. T.: "O`zbekiston", 1995. - 101 b.
19. Diniy ekstremizm va terrorizmga qar shi kurashning ma`naviy -
ma`rifiy asoslari. "To shkent Islom universiteti" na shriyoti - matbaa
birlashmasi. T.: 2005.
20. Imom al- Buxoriy. Al,- Adab al -mufrad. T.: "O`zbekiston", 1990.
21. Isxoqov M.M. Xal dahosining qadimgi ildizlari va ilk kurtaklari
(Zardushtiylik, Zardusht va Avesto haqida). "Til va adabi yot ta‘limi"
jurnali, 2-son, 1992.
22. Komilov N. Tasavvuf yoki komil inson ahloqi 1 - kitob. T.:
Yozuvchi, 1996.-272 b.
23. Maxmud, Shayx Ismoil. Toshkentdagi Usmon musxafiyning tarixi.
T.: 1995.
24. Maxmudov T. "Avesto" haqida. T.: 2000.
25. Muminov A. va bo shqalar Dinshunoslik (darslik). T.: "Mehnat",
2004.
26. Uvatov U. Buyuk muhaddislar: Imom al -Buxoriy, Imom Muslim,
Imom at -Termiziy. T.:O`zbekiston Milliy ensiklopedi yasi. 1998.
27. Xasanov A.A Makka va Madina tarixi. T.: 1992.
28. Xusniddinav Z.M. Islom yo`nali shlari, mazxablar, oqimlar T.:
"Movarounnaxr", 2000.
29. Zaxrullo A. "G`o yalar kurashi". Toshkent Movarounnaxr, 2000.
30. Otamurodov S, Xusanov.S, Ramatov.J. Ma`navi yat asoslari T.:
2002.
67
31. Xoja Ismatulloh Abdulloh Markaziy Osi yoda islom madani yati. T.:
2008.
32. At Termiziy Sahih at Termiziy A.Abdullo tarjimasi – T.:
G`G`ulom nomli ―Adabiyot va san‘at‖. 1993.
Elektron ta’lim resurslar
1. Jamiyat va boshqaruv jurnali -
www.rzultacademvfreenet.uz
2. Moziydan sado jurnali -
www.moziy.dostlink.net
3. Ziyonet -
www.zivonet.uz
Do'stlaringiz bilan baham: |