Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti zoologiya va fiziologiya kafedrasi

3- Mavzu: Organik olamning evolyutsiyasi xakida Ch. Darvin talimoti.
Reja:
1. Ch.Darvinning xayot yuli va ilmiy faoliyati.
2. Suniy tanlash xakidagi talimot.
3. Madaniy shakllar evolyutsiyasi omillari ( uzgaruvchanlik, irsiyat, suniy tanlash).
4. Yashash uchun kurash va uning shakllari.
5. Tabiiy tanlanish. Moslanishlarning xosil bulishi.
6. Evolyutsiyaning divergent xarakteri. Konvergensiya.
7. Ch. Darvin talimotiga berilgan baxo.
1. Charlz Robert Darvin 1809 yil 12 fevralda Angliyaning Shryusberi shaxrida vrach oilasida tugilgan. U bolaligidayok tabiatdagi vokea-xodisalar chunonchi kushlar xayotini kuzatishga usimliklar va minerallardan kolleksiyalar tuplashga kizikar edi. Darvinlar uyining bir tomonida xilma-xil manzarali daraxt va butalar ekilgan bog bulib ikkinchi tomonida daryo okar edi. Yosh Charlz bush vaktlarini tabiat kuchogida utkazar kushlar xasharotlarni kuzatib balik tutar va ov bilan shugullanar edi.
U 1817 yili maktabga borgan bulsada usha davrdv xukmron bulgan «klassik maktab» sinchkov Darvinda xech kanday kizikish uygotmadi.
Darvin 16 yoshga tulgach otasi uning kelgusida vrach bulishini kuzlab Edinburg universitetining medetsina fakultetiga ukishga kiritdi. Birok universitetdagi darslar xam kuruk «klassik» ukitishga asoslanganligi, ayniksa, odam anatomiyasidan ukiladigan lek-siyalar zerikarli ekanligi, narkozsiz operatsiyalar kilinishi yosh Darvinda meditsina fanlariga nisbatan kizikish uygotmadi. Uglining medik bulish xavasi yukligidan xabardor bulgan otasi uni 1828 yili Kembrij universitetening iloxiyot fakultetiga ukishga berdi. Bu yorda xam u xuddi Edinburg universitetidagi kabi darslarga kizikmasa-da uni tashlab ketmadi. Chunki universitetda iloxiyotga oid darslar bilan birga tabiiyot fanlari xam ukitilar edi. Darvin tabiiy fanlarga kizikishi jixatdan boshka talabalardan ajralib turganligi sababli universitetdagi yirik tabiatshunos olimlarning dikkat-e’tiborini uziga jalb etdi. Botanika professori Genslo geologiya professori Senjvik Darvining tabiiyotga oid bilimlarini rivojlantirishga yakindan yordam berdilar. U tajribali geolog Senjvik tomo-nidan Shimoliy Uelsga uyushtirilgan geologik ekskursiyalarda faol ishtirok etdi. Darvin 1831 yili universitetni tamomlagandan keyin pastor bulib ishlashdan kuprok tabiatshunos-likga tadkikotlarga moyillik syezdi. Bundan xabardor bulgan professor Genslo uni ingliz xarbiy doiralari tomonidan butun jaxon buylab safarga junatilayotgan «Bigl» kemasidagi ekspeditsiya sostavida tabiatshunos sifatida ishtirok etishga tavsiya etdi.
«Bigl» kemasidagi safar 1831 yil 27 dekabrdan boshlanib 1836 yil 2 oktabrgacha ya’ni salkam 5 yil davom etdi. Bu kema safarining asosiy vazifasi dengiz xaritalarini mufassal tuzish maksadida Janubiy Amerikaning sharkiy va garbiy soxillarini xamda unga yakin orollarni suratga olishdan Yer atrofida bir nechta xronometrik ulchov olishdan iborat edi.
1831 yil 27 dekabrda Angliya kirgoklaridan chikkan «Bigl» kemasi Yashil Burun orollarida bir oz tuxtagandan sung Janubiy Amerikaning sharkiy kirgoklariga yetib keldi. U aprel oyida Rio-de-Jeneyroda sungra Montevideo Buenos-Ayresda bulib Olovli Yer tomon suzadi. Keyin yana shimol tomonga kaytib 1833 yil avgustda Bayya-Blankaga yetib keladi.
1833 yil dekabrida Sharkiy kirgokdagi barcha ishlar yakunlangach, kema Patagoniya kirgoklari tomon suzadi va Olovli Yerni aylanib utib, Janubiy Amerikaning garbiy kirgogi buylab suzib utadi. U Peru va Chilining bazi gavanlarida tuxtagach, 1835 yili Galapagos orollariga yetib keladi. U yerda bir necha vakt bulgach Tinch okean orkali Yangi Zelandiya kirgoklariga yul oladi.
Kema Avstraliyada bulganidan sung 1836 yil boshida Xind va Atlantika okeanlari orkali yana Braziliya kirgoklariga yetib keladi va u yerdan Angliyaga kaytadi.
Darvinning «Turlarning kelib chikishi» nomli asari anik va mantikiy reja asosida yozilgan bulib Lyayel ta’biri bilan aytganda «bir uzun argument» dan iborat edi.
Asar 14 bobdan iborat bulib xilma-xil xayvonlar zoti va usimliklar navini chikargan inson amliyotini taxlil kilishdan boshlanardi. Inson organizmlarining irsiyati va uzgaruvchanlik xossalari tufayli sun’iy tanlashda ajoyib natijalarga erishganligi kup misollar bilan tushuntiriladi.
«Turlarning kelib chikishi» asari Darvin tomonidan bajarilgan juda katta mexnatning bir ulushidir. Asarda bayon etilgan fikrlarning tugriligini isbotlash maksadida Darvin keyinchalik xam yana kup asarlar yozdi.
Ulardan biri 1868 yil nashr etilgan «Xonakilashtirilgan xayvonlarning va usimliklarning uzgaruvchanligi» nomli asardir.
1871 yili Darvin «Odam paydo bulishi va jinsiy tanlanish» degan asarini nashr ettirdi. Bu kitobning kup saxifalari sovet antropologi Y. Y. Roginskiy uktirishicha Uolles makolasidagi fikrlar xususidagi munozara natijasi edi.
Uolles 1864 yili nashr ettirilgan mokolasida odam paydo bulishida Darvin karashlaridan keskin fark kilingan goyani ilgari surdi. Uning muloxazasiga kura odam ajdodlaridagi uzgarishdar tabiiy tanlanish yuli bilan vujudga kelgan bulsada birok odam akliy kobiliyatlarining rivojlanishi bilan uning ta’siri tuxtaydi odamdagi tuygular ongli xayot kobiliyati axlokni tabiiy tanlanish yoki evolyutsion nazariya orkali tushuntirib bulmaydi. Uollesning bu soxadagi fikrlari umuman tugri. Lekin u mazkur masalani xal etishda materializmdan chetlashib idealizmga yondashdi va odamda kayd etilgan uzgarishlar yaratuvchi kuchining yordamida amalga oshgan deb kayd etdi. Darvin yukoridagi asarida Uolles fikrlarining notugri yekanligini isbotlashni maksad kilib kuydi. Asarning birinchi bobida odam xayvonot olamidan kelib chikkanini isbotlovchi kiyosiy anatomiya fizeologiya emriologiya sistematika paleontologiya dalillari keltiriladi va shular asosida odam kazilma xolidagi tor burunli maymunlarning avlod-ajdodidan kelib chikkanligi kayd kilinadi.
Bulardan tashkari Darvin yana kupgina asarlar yozdi va ularda evolyutsion nazariyaning ayrim muammolarini yetarlicha yoritdi. «Usimliklar olamida chetdan va uz-uzidan changlanishning ta’siri» «Xasharotxur usimliklar tugrisida» «Odam va xayvonlarda tuyguning ifodalanishi» kabi asarlari bunga yorkin misoldir. Darvin asarlarining jami 12 tomdan iborat edi. Uning asarlari sinchkovlik bilan dalil tuplash va ularni keng kulamda nazariy jixatdan asoslashning yorkin namunasidir. U induksiya bilan deduksiyaning analiz bilan sintezning doimiy uzaro alokasini tugri kullagan olimdir. Charlz Darvin 1882 vafot etdi.
1. Darvin xonakilashtirilgan xayvonlar va usimliklarning xilma-xil zotlari va navlari fakat uzgaruvchanlik va chatishtirish tufayli yaratilmaganligini; bunda sun’iy tanlash xal kiluvchi axamiyatga ega ekanligini ta’kidladi. Odatda sun’iy tanlanish deganda inson ishtirokida olib boriladigan tanlash tushuniladi. Sun’iy tanlash xonaki xayvonlar madaniylashtirilgan usimliklarning yangi zoti va navini yaratish usuli sifatida inson tomonidan kadimdan kullanilib kelingan. Tajribada kelgusi nasl uchun usimliklar bilan xayvonlar formasini tanlash juda extiyotkorlik bilan olib boriladi. Bunda maksadga muvofik formalarni tanlab saklab kolish maksadga nomuvofiklarini esa yukotish bilan olib boriladi. Albatta keskin fark kilgan ayrim usimlik va xayvon formalarini saklash va urchitishni xali tanlash deb atash notugri bular edi. Chunki ayrim organizmlardagi keskin uzgaruvchanlik kupchilik xollarda yangi zot va nav keltirib chikarmaydi. Zot va nav uchun anna shu uzgargan formadagi yaxshi xossalarni bugindan-buginga kuchaytira borish kerak. Sun’iy tanlashda organizmdagi davomli uzgaruvchanlikning axamiyati katta.
Davomli uzgaruvchanlikka kura agar ma’lum sharoitda u yoki bu organizmda ma’lum belgi-xossalar uzgarsa shu sharoitda saklangan takdirda vujudga kelgan belgi xossalar bugindan-buginga utib tuplana boradi. Darvin muloxazasiga kura sun’iy tanlashning 2 ta formasi mavjud. Bular metodik va ongsiz tanlashdir.
2. Metodik tanlashning ongsiz tanlashdan asosiy farki shundaki bu tanlashda inson yangi zot va nav chikarishni oldindan planlashtiradi yoki zot va nav chikarishda ongli ijodiy yondashadi. Bu esa uz navbatida zot va navning tez vakt ichida keskin uzgarishiga sabab buladi. Bunga bir kancha misollar keltirish mumkin. Masalan koramol simmental zotining sut maxsulotdorligi 40 yil mobaynida taxminin 1,5 baravar ortgan.
Agar 1870-75 yillarda xar bosh sigir yil davomida urtacha 2500 kg dan sutbergan bulsa 1880-1885 yillarda sun’iy tanlash tufayli sut mikdori 2950 kg ga 1900-1910 yillarda esa 4000 kg ga yetgan.
Lavlagi ildizmevasida kand borligi birinchi marta 1747 yilda ma’lum bulgan. XIX asrdan boshlab undagi kand mikdorini oshirish maksadida muttasil sun’iy tanlash ishlari olib borilgan. Natijada 150 yil mobaynida undagi kand mikdori 4 marta ortgan. Usimlik navlari xayvon zotlari odamning xujalik iktisodiy yoki estetik talablariga muvofik chikarilgan. Madaniy usimliklar va xonakilashtirilgan xayvonlar inson uchun foydali belgi-xossalari bilan uzaro keskin fark kiladi. Masalan turli guza navlari kusagining soni vazni tezpisharligi va tolasining texnologik sifatlari bilan fark kilsa xam birok gultojibarglarining rangi va shakli yoki ildizining tuzilishiga kura uzaro uxshash buladi. Xuddi shunday karam navlari bargining tuzilishi bilan fark kilsa gulining tuzilishi bilan fark kiladi. Bunday konuniyat fakat usimliklarga xos bulmay balki xayvonlar zotiga xam mansubdir. Chunonchi jundor kuylarning juni yukori baxolanadi. Xar xil kuy zotlarining juni bir-biridan fark kiladi. Koramollarda esa bunday emas. Sun’iy tanlash yuli bilan inson uzi uchun zarur bulgan belgi-xossalarni takomillashtirishi tufayli xayvonlar bilan usimliklarning gayri-tabiiy formalarini vujudga keltirish mumkin. Inson tabiiy tanlash tufayli shunday gayri-tabiiy formalarni formalarni chikaradiki ular tabiiy sharoitda inson ishtirokisiz yashashi mumkin bulmay koladi. Urug bermaydigan usimlik navlari itlarning junsiz kaptarlarning shamolga karshi ucha olmaydigan «tovus kaptar» zotlari chuchka va kuylarning xaddan tashkari semiz zotlari bunga yakkol misoldir.
3. Inson sun’iy tanlashni xar xil maksadlarni kuzlab olib boradi. Buning natijasida xar xil zot va navlar vujudga keladi ya’ni boshlangich formalardagi belgilar tarkalib ketadi. Bu divergensiya xodisasidir. Divergensiya deganda umumiy ajdoddan kelib chikkan organizmlarni tanlash tufayli bir-biriga uxshamaydigan belgi-xossalarning paydo bulishi tushuniladi. Xar xil yunalishdagi tanlash kay tarika belgilar divergensiyasiga olib kelishini Darvin kaptar tovuk zotlari va karam navlari misolida kursatgan. Turli tovuk zotlari ichida urushkok (dakang) dekorativ gushtdor sertuxum tovuk zotlarini kurish mumkin.
Sun’iy tanlash ba’zan konvergensiya xodisasigi olib keladi. Konvergensiya deganda turli ajdodlardan kelib chikkan organizmlarda uxshash belgilarning rivojlanishi tushuniladi. Sun’iy tanlashdagi konvergensiya xodisasiga chuchka zotlari yakkol misol bula oladi. Chuchka zotlari Yevropa yovvoyi tungizi bilan Osiyo yovvoyi tungizidan chikarilgan. Lekin shunga karamay xilma-xil chuchka zotlaridan uxshash (tumshugi va oyoklarining kaltaligi gavdasining bochkaga uxshash – miktiligi ozik tishlarining maydaligi) belgilari rivojlangan. Usimliklar bilan xayvonlar ustida olib boriladigan sun’iy tanlanishining muvaffakiyatli chikishi bir kancha sabablarga boglik;
Tanlash uchun boshlangich material sifatida organizmdagi induvidual uzgaruvchanlik bulishi lozim. Binobarin tanlashning kuchi organizmdagi induvidual uzgaruvchanlikga boglik. Inson sun’iy tanlash tufayli shunday uzgarishlarni yigib kuchaytirib ma’lum maksadga yunaltirib boradi. Organizmlarda uzgaruvchanlik kanchalik kup bulsa tanlash xam shunchalik samarali buladi. Tanlashning ijobiy yuli uzluksiz uzgaruvchanlik bilan chambarchas boglikdir;
-tanlashning samarali bulishi organizmlarning soniga xam boglik. Sun’iy tanlash olib borayotgan kishi ixtiyorida kancha kup organizm bulsa u xolda kuzlangan maksadga yakin uzgarishlarni topish imkoniyati shuncha kup buladi. Bu muloxaza uz-uzidan Darvinning sun’iy tanlash ta’limoti yalpi (yoppasiga) tanlash nazariyasidan iborat ekanligidan dalolat beradi. Sun’iy tanlashning bu usuli usha davrdagi seleksiya amaliyotining rivojlanish darajasiga tulik mos keladi.
-tanlashning samarasi tanlangan organizmlarning nazoratsiz chatishishiga xam boglik. Agar ikki xil yunalishda tanlangan organizmlar nazoratsiz chatishsa u xolda foydali belgilar duragay organizmda susayishi yoki yukolishi mumkin.
-tanlashning ijobiy bulishi seleksiyaning tajribasi dikkat-e’tiboriga xam boglik. U tajribali sinchkov bulishi kuz ilgamaydigan uzgarishlarga xam axamiyat berishi va ularning buginma-bugin ortib borishiga xam erishish mumkin.
-tanlash ta’sirining tuplana borishi yangi zot va nav chikarish jarayonida muxim axamiyatga ega. Shu usul bilan yaratilmokchi bulgan zot yoki navda kerakli belgi xossalar kupaytira boriladi.
Yangi zot va navlvr chikarishda Darvin metodik tanlash bilan bir katorda ongsiz tanlash xam muxim axamiyatga ega ekanligini ta’kidlagan. Ma’lumki usimliklar bilan xayvonlarning dastlabki nav va zotlari xali inson tanlashning ijodiy rolini bilmagan vaktda yaratilgan. Bu masalani yoritish uchun Darvin ongsiz tanlash goyasini ilgari surdi.
Ongsiz tanlash olib borganda inson uz oldiga usimlik va xayvon formalarinitakomillashtirish ularning yangi zot va navlarini chikarishni maksad kilib kuymay balki yaxshilarin saklab yomonlarin yokota boshladi. Bu bilan u uzi bilmagan xolda kul ostidagi formalarning uzgarishiga sababchi buldi. Ongsiz tanlash natijasida xam xonakilashtirilgan xayvonlar madaniy usimliklarning xilma-xil zot va navlari vujudga kelgan. Lekin uning ta’siri metodik tanlashga kura sust bulgan. Darvin ongsiz tanlash natijasida kanday kilib dastlabki xayvon zotlari kanday keltirib chikarilganini isbotlash uchun ba’zi misollar keltirdi.
Kadimgi vaktda yovvoyi kabilalar tez-tez uzaro urushib turgan va yengilganlar uz ona yeridan kuvgin kilingan ular kupincha ochlikda xayot kechirgan. Shunday xolatda xam ular yaxshi xayvonlarni saklashga intilgan. Darvin «Bigl’» kemasida safar kilib yurganda Olovli Yer kabilasida yashovchi maxalliy kabilalar xayoti bilan tanishgan. Aniklanishicha ocharchilik paytida ular ov itlarini saklab kolish uchun kari kampirlardan voz kechganlar ularning tasavvuri buyicha «kari kampirlardan foyda bulmaydi itlar esa vidralarni tutishga yordam beradi». Ocharchilik davom etganda ular itlarni xam suyishga majbur bulganlar. Birok ular yaxshi itlarni saklab kolib ozgin kasal kari itlarni itlarni suyganlar.
Avstraliyada yashovchi maxalliy xalk Yevropa itni kanday bulmasin kulga kiritishga intilgan. Chunki Yevropa iti kenguru ovlashda juda yordam bergan. Bu xildagi itlarni saklash uchun xatto otalar (xotini kimmatbaxo sanalgan kuchukchalarni emizishi uchun) uz bolalarini xam uldirgan. Darvin uktirishicha bir necha asrlar davom etgan ongsiz tanlash tufayli zot va navlarning fakat sifati ortmasdan balki mikdori ulur urtasidagi fark xam ortgan.
Ongsiz tanlash tufayli Urta Osiyoda bugdoyning doni tukilmaydigan formalari poliz ekinlari va mevali daraxtlarning maxalliy navlari chikarilgan. Binobarin ongsiz tanlash xudi metodik tanlash singari yangi formalarni vujudga keltirib chikaradi. Lekin bunda odam nazorati nisbatan sekin buladi. u metodik tanlash bilan tabiiy tanlash orasidagi formani tashkil etadi.
Shunday kilib sun’iy tanlashning ikki xil formasida inson ishtirok etadi. Birok metodik tanlashni inson ma’lum maksadlarni kuzlab olib boradi ya’ni zot va nav yetishtirish ishlariga ongli yondashadi. Ongsiz tanlash esa zot va navlarni stixiyali ravishda keltirib chikaradi. Xulosa kilib aytganda yangi formalar yaratish metodi xisoblangan sun’iy tanlash uzida bir-birini tuldiruvchi uch xodisani;
1) eng yaxshi formalarni tanlash va saklashni;
2) inson talablariga mos bulmagan formalarni yaroksizga chikarishni;
3)chatishtirish uchun zarur bulgan xillash xamda ulardan yangi nasl olishni mujassamlashtirish.
4. Darvin madaniy usimlik navlari xonaki xayvon zotlarining xilma-xilligi kelib chikish sabablarini aniklashgandan keyin tabiatdagi organizmlarning turli-tumanligini urganishga uning sabablarini aniklashga uz e’tiborini karatdi. Darvinni tabiiy sharoitda yashovchi xar bir usimlik va xayvon turi urchitayotganda uzidan nixoyatda kup nasl koldirishi taajjublantirdi. Darvin «yashash uchun kurash» iborasini keng ma’noda ya’ni organizmning uzaro xamda anorganik tabiatning nokulay sharoitlari orasidagi murakkab va xilma-xil munosabatlarni shuningdek uzidan normal nasl koldirishni tushungan.
Darvin yashash uchun kurashning uch xilini ya’ni tur ichidagi turlar orasidagi va organizmlarning tabiatning nokulay sharoitlariga karshi kurashini fark kilgan.
Tur ichidagi kurash ayniksa keskin buladi. chunki ularning ozikka yashash sharoitiga talabi xavf-xatari bir xildir. Masalan bir turga mansub yirtkichlar urtasida ulja talashish yoki uljalar tutish bir xildir. Bir xil yoshdagi kiyiklar zebra va fillar orasidagi xayot poygasi xam tur ichidagi kurashga yakkol misoldir.
Turlararo yashash uchun kurash turli mamlakatlarda namoyon buladi. Chunonchi Markaziy Osiyoda keyingi 30 yil mobaynida Xindiston maynasining kupayishi boshka kushlarning yashash uchun kurashda asta-sekin kamayishiga sabab bulmokda. Yirtkich xayvon turlari utxur xayvon bilan oziklanadilar. Parazitlik kilib xayot kechirish (zoologiyadan jigar kurti xukiz solityori yoki guza urgimchak kanasi karam kapalagining lichinkasi yoki madaniy usimliklar xisobiga yashaydigan zarpechak) xam tur ora kurashga yorkin misoldir. Bir organizm koldirgan ozik bilan ikkinchi organizmning oziklanishi va boshka shu singari misollar turlar orasidagi kurashning xillari nixoyatda kup ekanligidan dalolat beradi.
Organizmlarning anorganik tabiatning nokulay sharoitiga karshi kurashishini xama joyda kurish mumkin. Odatda nami kam joydagi organizmlar kiska muddatda ya’ni baxorda gullab urug beradi. Boshka usimlik turlarini chunonchi yantokning boglari mayda ildizlari uzun buladi. xavo xaroratining pasayishi bilan kushlar va sut emizuvchilarning pat va yunglari kalinlashadi.
Suvda xam kuruklikda yashovchilar sudralib yuruvchilar umurtkasiz xayvonlar kishki uykuga ketadi. Bularning xammasi organizmlarning anorganik tabiatning nokulay sharoitiga karshi kurashishidan boshka narsa emas. Yukorida keltirilgan ma’lumotlardan organik olamda fakat kurash bular ekan degan xulosaga kelish yaramaydi. Tabiatda yashaydigan organizmlar orasidagi munosabatlar nixoyatda murakkab va turli-tumandir.
5. Foydali induvidual farklar va uzgarishlarga ega saklanishini va nokulay belgi-xossalarga ega bulgan organizmlarning kirilib ketishini Darvin tabiiy tanlanish ya’ni eng moslashgan formalarning yashab kolishi moslashmaganlarining esa nobud bulishi deb atagan. Binobarin tabiiy tanlanishda bir-biriga karama-karshi ikki xodisa ruy beradi. Bulardan biri ulik va tirik tabiat karshiliklarini yenngan organizmlarning muxit sharoitiga karab yashab kolishi ikkinchisi anna shunday karshilikka bardosh berolmaganlarining nobud bulishi ya’ni eliminatsiyadir. Tabiatda tabiiy tanlanish jarayonini biror kimsa olib bormaydi. U tabiatning stixiyali kuchlari ta’sirida sodir buladi. usimliklar bilan xayvonlarning uzok davrda xar xil sharoitda ularda turli-tuman uzgarishlar vujudga kelganligi yukorida aytib utildi. Shunday uzgargan formalar orasida organizm uchun foydali belgilarga ega bulganlari borligi tabiiy xoll albatta. Usimliklar bilan xayvonlardagi induvidual uzgaruvchanlik tabiiy tanlanish uchun bekiyos kup material beradi. Xudi sun’iy tanlashdagi kabi tabiiy tanlanishda xam induvidual uzgaruvchanlik umumiy asosni tashkil etadi. Bir turga mansub usimliklar va xayvonlar odatda bir xil ozik manbaidan foydalanadi va bir xil dushmanlardan tashki abiotik muxitning bir xil nokulay sharoitidan uzini ximoya kiladi. Okibatda ular urtasidagi kurash doimiy ixtiyorsiz ravishda boradi. Tanlanish zararli induvidual farklarga ega formalarni kirish bilan ularni kupayishdan maxrum kilib uz ta’sirini kursatadi. Albatta foydali induvidual uzgaruvchanlik xam ularga ega organizmlar yashab kolishini ta’minlay olmaydi. Ular fakat shunday belgilari bulmagan organizmlarga nisbatan bir oz afzalliklarga ega buladi xolos. Agar organizmlar kiriladigan bulsa birinchi navbatda unchalik foydali bulmagan belgilarga ega formalar nobud buladi. foydali belgilarga ega formalar esa saklanib koladi. Agar vujudga kelgan uzgaruvchanlik irsiylanadigan bulsa u kelgusi buginga beriladi. Davomli uzgaruvchanlik konuniga kura organizm uchun foydali belgilar kelgusi buginlarda xam takrorlanadi.
Tabiiy tanlanish sun’iy tanlanishdan fark kiladi. Sun’iy tanlash organizmlarning tashki va kuzga tashlanadigan belgi-xossalariga ta’sir etadi. Tabiiyts tanlanish esa organizmlarning barcha ichki va tashli tuzilishi belgi-xossalariga bir vaktda ta’sir etadi. Tabiiy tanlanish sun’iy tanlashga nisbatan juda anik va nozik buladi. Odatda tabiiy tanlanish natijasida paydo bulgan belgi-xossalar organizmning uzi uchun sun’iy tanlash natijasida paydo bulgan belgi-xossalar esa inson uchun foydali buladi. sun’iy tanlanish natijasida kiska vakt ichida yangi nav va zotlar chikariladi. Tabiiy tanlanish natijasida esa juda sekinlik bilan barcha sistematik kategoriyalar – populyatsiyalar tur xillari turlar avlodlar oilalar turkumlar sinflarni xosil kiladi.
Agar ongsiz tanlash 10-12 yil metodik tanlash 200-300 yil davom etayotgan bulsa tabiiy tanlanish bir necha million yillardan beri mavjud. Binobarin tabiiy sharoitda uzluksiz davom etadigan tabiiy tanlanish tarixiy jarayondir. Darvin uz asarining kupida sun’iy tanlash bilan tabiiy tanlanishni uzaro takkosladi. Darvin muloxazasiga kura;
a) organizmlarda nomuayyan uzgaruvchanlikning tez-tez takrorlanishi;
b) tur ichida uzgaruvchanlik paydo bulish extimolligining ortishiga imkon beradigan organizmlarning kup bulishi;
v) karindosh bulmagan formalarning chatishishi natijasida uzgaruvchanlikning kup bulishi;
g) tur ichida organizmlarning aloxidalanishi;
d) tur tarkalgan idealning keng bulishi tabiiy tanlanishga kulaylik tugdiruvchi sharoit xisoblanadi;
ye) tabiiy tanlanishda organizmlar uchun foydali belgi-xossalarning tuplana borish ta’siri xam tanlanishning muvaffakiyatli bulishini ta’minlovchi shartlardan biridir.
6. Darvin xilma – xil formalar vujudga kelishini divergensiya yoki belgilarning tarka-lish xodisasi bilan tushuntirdi. Bir turga mansub formalarda fark bulishi foydali, chunki u organizmlar urtasida yashash uchun kurashni bartaraf kilishga karatilgan buladi. tabiiy tan-lanishda xam, suniy tanlashdagiga uxshab, belgi – xossalarning tarkalish xodisasi yoki divergensiya ruy beradi. Tabiatda divergensiya ruy berishi Darvin tomonidan ochilgan organik for-malarning xilma – xil bulishi foydali ekanligi tugrisidagi konundan kelib chikadi. Darvin bir turga mansub organizmlarda xilma – xil morfologik va fiziologik xossalar bulishi foydali moslanish ekanligini,ular turning keng tarkalishiga, xilma – xil joyni egallashiga ka-ratilganligini kursatib utdi. Uzluksiz uzgaruvchanlik va tabiiy tanlanish doim foydali xos-salarni saklay boradi. Tanlanishning xar xil yunalishi bir xil yoki xar xil muxit sharoitida amalga oshadi.
Tur keng areal doirasida tarkalgan bulsa, xar xil sharoitning tasiri tufayli tanlanish xar xil moslanishlarni keltirib chikaradi. Ayrim xollarda tur unchalik keng bul-magan arealda tarkalgan takdirda xam tabiiy tanlanish turli yunalishda davom etib, orga-nizmlarning turli xayot sharoitiga moslanishiga olib keladi. Organizm uchun foydali uzga-rishlar tabiiy tanlanish tufayli saklanib koladi. Binobarin, mazkur sharoitda organizm uchun foydali belgilar bugindan – buginga utib tuplanib borib, individlar, organizmlar urta-sidagi farkni kuchaytiradi, okibatda tur xillari paydo buladi. Agar bu tur xillari uzgaruv-chan bulsa, bu xolda ulardan yanada kup fark kiladigan a2, m2, s2 tur xillari paydo buladi. Tarixiy rivojlanish jarayonida tabiiy tanlanish natijasida bir turdan bir necha tur vujudga keladi.
Divergensiya evolyutsiya jarayonining asosiy yunalishini tashkil etadi. Lekin ayrim xollarda kelib chikishi jixatidan bir-biridan uzok bulgan formalar tarixiy davr mobaynida bir xil muxit sharoitida yashab kelgan. Okibatda ular uxshash belgi –xossalarga ega bulgan ya’ni ular urtasida konvergent uxshashlik yuzaga kelgan. Xayvonlarda konvergensiya xodisasi tanasi shaklining kurinishida yoki ayrim organlarining tuzilishidagi uxshashlikga namoyon buladi. Masalan akula ixtiozavr va delfinlarning tana tuzilishi bir-birinikiga uxshash. Vaxolanki akula umurtkalilarning baliklar sinfiga ixtiozavr sudralib yuruvchilar sinfining mezozoy erasida yashab sung kirilib ketgan ajdodlariga delfin esa sut emizuvchilar sinfiga mansub. Bularning xar biri kaysi sinfga mansub bulsa usha sinf uchun xos bulgan ichki tuzilishga ega. Ammo uxshash xayot sharoiti ya’ni suv muxiti ularning tanasi duksimon shaklda xarakat organlari xam uxshash shaklda bulishiga olib kelgan. Tashki tomondan uxshashlik ushlar bilan kurshapalaklar va mezozoy erasida yashagan uchuvchi kaltakesaklar – pterozavrlarga xam xosdir. Amazonka daryosi soxillaridagi urmonlarida yashaydigan kalibra kushi va kalibrasimon brajnik kapalagining tashki kurinishi ya’ni tanasi kanotlarining shakli xartumining uzunligi bir-irinikiga uxshash.
Ayrim xollarda konvergensiya organlar tuzilishidagi uxshashlikga xam olib keladi. Urgimchaklar bilan xasharotlarda nafas olishning traxeya sistemasi bir xil ekanligini ixtizovr pleoziozavr va kitsimon kurak oyoklarning tuzilishidagi uxshashlikni shuningdek chumoli bilan oziklanishga moslanish tufayli chuvalchangsimonlar chumolixurlar va xaltali chumolixurlar konvergent ravishda rivojlanganligini bunga misol kilib keltirish mumkin.
7. Darvin organik olamning tarixiy rivojlanishini tarixiy jarayonda turlar paydo bulishi goyasini asoslangan xolda isbotlab berdi. Bu bilan biologiyadagi metofizik idealistik karashlarga kakshatkich zarba berib xozirgi davrda mavjud barcha usimlik xayvon turlari va odam million yillar davom etgan tarixiy rivojlanish natijasi ekanligini rad kilib bulmaydigan dalillar bilan isbotlab berdi. U organik olamdagi xilma-xillikni birinchi bulib tushuntirib berdi. Uning ta’limoti vujudga kelgandan sung biologiyada tarixiy usul keng urin oldi. Darvin uz ta’limoti bilan biologiyada mazmun jixatdan tub burilish yasadi. Bunda eng oldin Darvinni kursatmok kerak.
U xozirgi organik olamning xammasi usimlik va xayvonlar va binobarin odamlar xam million yillar davom etgan rivojlanish protsesining maxsuli ekanini isbotlab tabiatga metafiziklarcha karashga juda kattik zarba berdi» deb yozgan edi.
Darvin ta’limotining meterealizm mazmuni ayniksa organizmlarning xayot sharoitiga nisbatan nisbiy moslanishi masalasida yorkin namoyon buldi. Darvin tirik tabiatdagi moslanish va takomillanishni xech kanday gayri-tabiiy kuchlar ishtirokisiz tabiiy tanlanish xakidagi ta’limoti asosida materialistik nuktai nazardan tushuntirib berdi. Uning ta’limoti mazmuniga kura ateistik xarakterga ega ekanligini ta’kidlab utish zarur.