|
3.Tibbiyot fani tarakkiyotida metofizika davri.
XV asrning ikkinchi yarmidan fanda uygonish davri boshlandi. Bu davrda feodal- dvoryanlarning kuch – kudrati tugatilib yirik monarxiyalar barpo etildi. Shu monarxiyalar asosida xozirgi zamon Yevropa davlatlari shakl-langan. Yani bozorlarni izlash va uzga mamlakatlarni bosib olib, tabiiy boyliklarini talash maksadlarida juda kup ekspeditsiyalar uyushtiriladi.
XV asrning ikkinchi yarmi buyuk geografik kashfiyootlar bilan xarakterlanadi. Uygonish davrida urta asrlardagiga karaganda tabiat tugrisidagi bilimlar anchagina rivojlangan bulsada, XV –XVIII asrlarda metafizik dunyokarash xukmronlik kildi. Shunga kura, tabiat bir – biridan ajralib kolgan, uzaro boglik bulmagan aloxida narsa xodisalarning tasodifiy tuplami deb etirof kilindi va undagi rivojlanish jarayoni inkor yetil-di.
4.Uygonish davridagi tabiyotshunoslik dastlabki material tuplash bilan xarakterlanadi.
Chunonchi Dekart analitik geometriyani, Neper logarifm-ni, Leybnits differensial va integral xisoblash usullarini, astranomiya soxasida Kepler sayyoralarning xarakatlanish konunlarini kashf yetdilar. Nyuton esa ularga materiya xarakatining umumiy konunlari nuktai – nazaridan yondoshdi. Fizika endigina vujudga kelish boskichida edi.
Geologiyaning fakat minerologiya soxasi paydo bulib paleontologiya soxa-sida suz yuritish mumkin emas edi. Biologiya soxasida botanika va zoolo-giyaga doir materiallarni tartibga solish asosiy urinni egallaydi.
5.K. Linneyning ishlari. Epigenez va preforizm okimlari.
Botanika, zoologiya fanlarini yanada rivojlantirish uchun avvalo malum bulgan usimlik turlarini guruxlash extiyoji tugildi. Bu masala bilan mashxur shved olimi Karl Linney (1707-1778) shugullandi. Uning bu soxa-dagi muloxazalari Tabiat sistemasi (1735) , Botanika asoslari (1936) Botanika falsafasi, (1751), usimlmk turlari, (1753), kabi asarlarida yori-tilgan.
U butun tabiatni 3 ta katta guruxga: minerallar, usimliklar va xayvonlarga ajratiladi. Usimliklar bilan xayvonlar sistemasiga sinf, (classis) tartib (ordo), avlod (qenus), tur (species), variatsiya (varietas) kategoriyala-rini kiritadi. U uz ilmiy faoliyatida usimliklar bilan xayvonlar anik xamda tushunish oson bulgan sistemasini tuzishga intiladi.
K.Linney sistematikaning asosiy birligini tur deb xisoblaydi. Turlarni avlodlarga avlodlar esa oilalarga oilalarni turkumlarga, turkumlarni esa sinflarga birlashtirdi. Sistematikaga binar nomenklaturani – kushalok nomni yani xar bir formani avlod va tur nomi bilan atashni Linney joriy etgan. YAni mumkin: xonaki mushukni Felis domestica deb atagan.
Linney usha davrda fanga malum bulgan barcha usimliklarni sistemaga soldi va 24 sinfga ajratdi. Gulli o‘simliklarni sistemaga solishda ularning generativ organlari tuzilishini asos kilib oldi. Albatta fakat ayrim belgilariga qarab tuzilgan sistema xech vaqt tabiiy sistema bo‘la olmaydi. Maslan, sabzi bilan smorodinaning changchisi 5 ta bulganligi uchun Linney sis-temasida ular 5- sinfga qamish,sholi, qoraqatning changchisi 6 ta bo‘lganligi uchun 6- sinfga kiritilgan.
Xozirgi zamon tabiiy sistemasiga kura, sholi bilan kamish gulli usimlik-larning bir pallalilar, kolganlari esa ikki pallalilar sinflariga mansub. Sabzi soyebonguldoshlar,korakat korakatdoshlar sholi, kamish boshok-doshlar oilasining vakillaridir.
Linneyuzi tuzgan sistema suniy ekanligini yaxshi tushunar edi. Shu sabab-li u tabiiy sistema tuzishga urindi. Okibatda barcha usimliklarni 67 ta tartibga ajratdi.
Linney xayvonlarni 6ta sinfga ajratdi.
1- sut emizuvchilar.
2- Kushlar
3-Amfibiyalar (sudralib yuruvchilar, suvda xam kurukda yashovchilar)
4- Baliklar
5- Xasharotlar.
6- Chuvalchanglar.
Xozirgi zamon sistemasidan fark kilib, xayvonlarni klassifikatsiyalashda Linney oddiydan murakkabga karab emas, balki murakkabdan oddiyga tomon borgan. Aslini olganda, bu sistema antik dunyo olimi Aristotel sistemasidan fark kilmagan.
Linney usha davrda xukmronlik kilgan kretsioniz okimini ximoya kildi.
Linney sistemasi suniy xamda metofizik ruxda bulishga karamay, uning ijodida bir kancha muxim tomonlar bor.
Linney 10.000 dan ortik usimlik turini, 4200 dan ortik xayvonlar turini anikladi xamda sistemasining eng kulay usulini ishlab chikdi.
Linney sistematikada xayvon va usimliklarni lotin tilida nomlash-ni birinchi marta fanga kiritdi.
Sistematikada bir kancha taksonomik kategoriyalarni kiritdi.
sistematikada birinchi marta kush nomlashni joriy etdi.
XVI- XVII asrlarda organizmlarning shaxsiy – individual rivojlanishini urganish fanda enigenez va preformizm okimlarini vujudga keltirdi. Epigenez okimiga ingliz olimi Garvey asos solgan. U kushlar, sut emizuv-chilarning embrional rivojlanishnni urganib, fakat kushlar emas, balki sut emizuvchilar xam tuxumdan rivojlanishini takidlagan.
Golland olimi Svammerdan epigenez okimini tankid kilib, preformizm okimini ximoya kildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
