Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti biologiya yo

1.2 Bug’doydoshlar (boshoqdoshlar).

Bu oilaga 750 turkum , 20000 tur kiradi. O`zbyokistonda 5 ta turkumga oid, 9 ta uUR o`sadi. Bu oila vakillari yer yuzida keng tarqalgan. Ularga asosan ko`p iillik o`tlar, lianalar, butalar va ba`zi epifit o`simliklar kiradi.Barglari xilma-xil , yoki reduksiyalashgan .Tupgullari boshoqsimon , shingilsimon yoki ruvaksimon tupgullarda o`rnashgan, ba`zan yakka gulli. Gullari asosan ikki yeli va zigomorf, gulqurg`oni 6 ta bo`lakdan iborat. Changchilarining iplari qo`shilib o`sgan. Mevasi ko`p urug`li ko`sakcha. Solabdoshlarning ayrim turlari manzaraligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ular xonalarida ko`plab o`stiriladi.

Xilolnamolar (cuperales) qabilasi. Qabila bitta oilani o`z ichiga oladi.

Xiloldoshlar (cuperaceae) oilasi.

Bu oilaga 100 ta turkumga mansub 4000 tadan ortiq tur kiradi.Ular yer yuzida keng tarqalgan ko`p yillik o`tlardan iborat.O`zbyokistonda 16 ta turkumga ovd 90 ta turi o`sadi.Oilaga ko`p yillik ildizpoyali o`tlar kiradi. Barglari ingichka , qattiq. Gullari mayda , kurimsiz, ikki jinsli yoki bir jinsli , boshoqchalarda joylashgan. Gulqurg`oni 6 ta yoki 3 ta tangachadan iborat. Bu oilaga O`zbyokistonda keng tarqalgan rang (Sagex) , Salomalaykum ( Cuperis) kabi turkumlar kiradi.

Oila vakillari yem-xashak o`simlik sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Papirus deb ataladigan kogoz tayyorlanadigan o`simlik ham shu oilaga kiradi. Bu qabilaga faqat bitta oila kiradi.

Bu oilaga 650 turkumga mansub , 10000 tur kiradi. O`zbyokistonda esa 87 ta turkumga kiruvchi 252 turi uchraydi. Oilaga juda ko`p kosmopolit turlar kiradi. Ularning aksariyat qismini bir va ko`p yillik o`tlar tashqil etadi.Bo`lar orasida buyi 30-40 m ga yetadigan dunyoda eng tez o`suvchi o`simlik bambuk ham bor. Poyalari (somonpoya) bugimli, bugim oraligining ichi bush. Barglari ketma-ket joylashgan. Barg bandi novasimon bo`lib, poyani urab turadi., paralel tomirlangan. Gullari ikki jinsli , ayrim turlari bir jinsli.

Tup guli-- murakkab boshoq.Mevasi don. Bug`doydoshlar oilasiga xalk xo`jaligida muhim ahamiyatiga ega bo`lgan bugdoy ( Triticum), sholi (Oruza) , makkajuxori ( Zea), suli (Avena) , tarik ( Prosa) , arpa (Hordeum ) kabi turkumlarning vakillari kiradi.

Bug‘doydoshlar (g‘alladoshlar) – bir urug‘ pallali o‘simliklar oilasi. Bir yillik, ikki yillik yoki ko‘p yillik o‘t, ba’zan buta yoki daraxtlardan tashkil topgan. Poyasi silindrsimon tik yoki yonboshlab ko‘tarilib o‘sadi, bo‘g‘imlarga bo‘lingan, ichi g‘ovak, shuning uchun u poxol yoki somon deb ham ataladi. Bo‘yi 1 sm dan bir nechta o‘n m gacha bo‘ladi.

Ba’zilarining poyasi yog‘ochlanib baland bo‘lib o‘sadi (masalan: bambukning bo‘yi 40 m, diametri 30 sm gacha). Barglari oddiy, ipsimon, qalami, bandsiz, navbatlashib joylashgan, qinli. Poyaning bir qismi shu barg qini ichida joylashadi. Gullari ikki jinsli, ba’zan bir jinsli, mayda, ko‘rimsiz, oddiy to‘pgullarga (boshoqchalarga) yig‘ilgan; bular esa murakkab to‘pgullar, shingil, ro‘vak va boshqalarni hosil qiladi.

Boshoqchalari bitta yoki bir nechta, ba’zan ko‘p gulli. Mevasi don, ba’zan danaksimon, yong‘oqsimon yoki rezavor. Urug‘ining ko‘p qismi kraxmalli endospermdan iborat.

Bug‘doydoshlarning ko‘pchiligi uzun ildiz poyali va popuk ildizli. Ularning 600 turkumi, 10000 turi ma’lum. O‘zbekistonda 91 turkumi (270 turi) o‘sadi. Ko‘pincha bug‘doydoshlar uchta kenja oilachaga bo‘linadi. Bug‘doydoshlar yer sharining hamma qismida keng tarqalgan, ko‘pchilik turlari tropik mamlakatlarda uchraydi.

Bug‘doydoshlar qalin o‘tzorlar, pichanzorlar, o‘tloqlar, savanna, preriy va boshqalarni hosil qiladi. Bug‘doydoshlarga muhim madaniy don o‘simliklaridan – bug‘doy, sholi, makka, suli, arpa, javdar, tariq, oq jo‘xori va boshqa shu kabi ekinlar hamda shakarqamish kiradi, shuning uchun ham kishilar hayotida ularning ahamiyati katta. Yovvoyi holda o‘suvchi – oqso‘xta, raygras, bug‘doyiq va boshqa ko‘pchilik turlari qishloq xo‘jalik hayvonlari uchun yemxashak hisoblanadi.

Bug‘doydoshlarning ba’zi turlaridan texnik o‘simlik sifatida foydalanib, ulardan kraxmal, spirt, qog‘oz, xushbo‘y va yeyiladigan moy olinadi va qurilish materiallari, arqon, cho‘tka va boshqalarni tayyorlashda foydalaniladi. Ko‘pchilik turlari dorivor, ba’zilari manzarali. Ko‘chma qumlarni mustahkamlash uchun ekiladigan turlari ham bor. Ba’zilari begona o‘t.

Bugʻdoydoshlar (gʻalladoshlar) (Poaceae yoki Gramineae) — bir urugʻ pallali oʻsimliklar oilasi. Bir yillik, ikki yillik yoki koʻp yillik oʻt, baʼzan buta yoki daraxtlardan tashkil topgan. Poyasi silindrsimon tik yoki yonboshlab koʻtarilib oʻsadi, boʻgʻimlarga boʻlingan, ichi gʻovak, shuning uchun u poxol yoki somon deb ham ataladi. Boʻyi 1 sm dan bir nechta oʻn m gacha; baʼzilarining poyasi yogʻochlanib baland boʻlib oʻsadi (mas, bambukning boʻyi 40 m, diametri 30 sm gacha). Barglari oddiy, ipsimon, qalami, bandsiz, navbatlashib joylashgan, qinli. Poyaning bir qismi shu barg qini ichida joylashadi. Gullari ikki jinsli, baʼzan bir jinsli, mayda, koʻrimsiz, oddiy toʻpgullarga (boshoqchalarga) yigʻilgan; bular esa murakkab toʻpgullar, shingil, roʻvak va boshqa hosil qiladi. Boshoqchalari bitta yoki bir nechta, baʼzan koʻp gulli. Mevasi don, baʼzan danaksimon, yongʻoqsimon yoki rezavor. Urugʻining koʻp qismi kraxmalli endospermdan iborat. B.ning koʻpchiligi uzun ildiz poyali va popuk ildizli. B.ning 600 turkumi, 10000 turi maʼlum. Oʻzbekistonda 91 turkumi (270 turi) usadi. Kupincha B. uchta kenja oilachaga bulinadi. B. yer sharining hamma qismida keng tarqalgan, koʻpchilik turlari tropik mamlakatlarda uchraydi. B. qalin oʻtzorlar, pichanzorlar, oʻtloqlar, savanna, preriy va boshqa hosil qiladi. B.ga muhim madaniy don oʻsimliklaridan — bugʻdoy, sholi, makka, suli, arpa, javdar, tariq, oq joʻxori va boshqa (qarang Donli ekinlar) hamda shakarqamish kiradi, shuning uchun ham kishilar hayotida ularning ahamiyati katta. Yovvoyi holda oʻsuvchi — oqsoʻxta, raygras, bugʻdoyiq va boshqa koʻpchilik turlari qishloq xoʻjaligi hayvonlari uchun yemxashak (qarang Yem-xashak ekinlari) hisoblanadi.

B.ning baʼzi turlaridan texnik oʻsimlik sifatida foydalanib, ulardan kraxmal, spirt, qogʻoz, xushboʻy va yeyiladigan moy olinadi va qurilish materiallari, arqon, chutka va boshqa tayyorlashda foydalaniladi. Koʻpchilik turlari dorivor, baʼzilari manzarali. Kuchma qumlarni mustahkamlash uchun ekiladigan turlari ham bor. Baʼzilari begona oʻt.

Tabiatdagi «kasalliklar va turli eologik omillar» va boshqa ta’sirlar natijasida yuzlab o'simliklar yo'qolib ketmoqda, suv havzalari ifloslanib, inson toza ichimlik suvisiz qolmoqda. Atmosferaga tashlanayotgan zaharli gazlar, kimyoviy moddalar inson va tabiat, jonzotlarning hayoti, ekologik holatni buzmoqda.

Tirik jonzotlar ma'lum muhitda va uning omillari ta'siri ostida yashab, riyojlanadi, ko'payadi, ekologik omillar bilan muloqotda bo'la^i, o'zgaradi, doimiy harakatda bo'lib, nasi qoldiradi.

Biz ko'pinchaj tirikni o'likka, biologik holatni fizikaviy yoki kimyoviy holatga, jonli tabiatni jonsiz tabiatga, organik dunyoni neorganik dunyoga, aktivlikni passivlikka, abiotik omillarni biotik omillarga qarsh^ qo'yamiz. Shunga qaramasdan tirik tabiatni juda tezlik bilan o'lik tabiatdan farqlaymiz, ular bir-biri bilan doim bog'liq, ajralm^s ekanini ham bilamiz. Hayot fizikaviy muhitsiz bo'lmaydi. Lekin tirik jonzotlar o'z navbatida shu fizikaviy, o'zlari yashab turgan muhitga ta'sir qiladi. Bu ta'sir Yerda hayotning saqlanishi uchun juda katta ahamiyatga egadir. Tuproq, atmosfera va suvning xususiyatlari, har xil jinslarning hosil bo'lishida o'simliklar hayot-faoliyatining roli kattadir.

Organizm faoliyatida urug yoki tuxum hosil qilish, tana haroratini suv balansi bir xil ushlashi, doim harakatda bo'lishi, nafas olish va qon aylanish kabi jarayonlarni boshqarishi fizikaviy muhit kuchlari (yerning tortish kuchi, energiya oqimi, kimyoviy reaksiyalar) bilan teng bormayotganga o'xshaydi. Masalan; tog' jinslaridan kattaroq toshni qiyadan pastga qarab yumalatganda energiya hosil bo'ladi. Lekin bu yerda yerning tortish kuchi, jinsning yumalashidan chiqqan energiya, uning ma'lum joyga kelib to'xtab atrof-muhit bilan tenglashishi, tirik organizmning na ko'payishi, na nafas olishiga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qilmaydi.

O'simliklar ildizlari orqali tuproqdan mineral moddalarni olib, murakkab uglevodlar, oqsillar, fermentlarni sintez qiladi, o'zlarining tanasini kattalashtiradi va muhitning fizikaviy kuchiga qarshi turadi. Lekin muhitning fizikaviy kuchlarini jilovlab boimaydi, ular cheksiz, har xil va doim harakatda bo'lib, tirik organizmlarga bir joyda, bir necha tabiiy kuch birlikda ta'sir qiladi.

Har bir organizm o'zi yashab turgan muhitda bir vaqtning o'zida har xil iqlim, tuproq va biotik omillar ta'siriga uchraydi. Tirik organizmlarning individual rivojlanish jarayonining bir fazasi davrida to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiladigan muhit elementlari ekologik omillar deyiladi. Bunday ta'rifdan ayrim muhit omillari istisnodir, ya'ni, dengiz sathiga nisbatan bo'lgan balandlik, dengiz, koilarning chuqurligi. Balandlikning organizmga ta'siri, harorat, quyosh radiatsiyasi, atmosferaning bosimi orqali bo'lsa, suv chuqurligining organizmga ta'siri bosim va yorug'likning kamayishi orqali yuzaga keladi.

Ekologik omillar tirik organizmga turlicha ta'sir o'tkazadi, ya'ni:

1. Ayrim turlarni ma'lum hududlardan siqib chiqaradi va ularni geografik jihatdan tarqalishining o'zgarishiga olib keladi;

2. Har xil turlarning rivojlanishiga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qilib, ularning ko'payishi va o'lishini o'zgartiradi, bir joydan ikkinchi joyga migratsiya qilib, populyatsiya va biotsenozlar qalinligiga ta'sir qiladi;

3. Organizmlarda moslashish xislatlarini keltirib chiqaradi, ularda ichki (modda almashuv) va tashqi o'zgarishlarni sochilib, gruppa bo'lib tarqalishi, qishki va yozgi tinchlik davri, fotoperiod reaksiya va boshqalar kelib chiqishiga sabab bo'ladi.

Muhit omillari vaqt bo'yicha ham o'zgarib turadi:

a) Kun davomida yoki yilning fasllari bo'yicha, dengiz, okeanlarning to'lqinlari ta'sirida muntazam o'zgarib turishi;

b) Ekologik omillarning kutilmaganda, muntazam bo'lmagan holda o'zgarishi aniq davrlar ichida bo'lmasligi, har xil yillarda ob-havoning o'zgarishi, tabiiy ofatlar - dovul, kuchli bo'ron, suv bosishi, sel kelishi, yer silkinishlari, vulqonlar ta'sirida bo'ladi;

d) Ma'lum vaqt yoki uzoq davr ichida bo'ladigan o'zgarishlar. Bu holatlar - tabiiy muhit iqlimining isib yoki sovib ketishi, suv havzalarining o't bosib ketishi, doirniy mol boqish natijasida o'tloqzorlarning tabiiy holati buzilishi, daryo etaklaridagi to'qayzorlar, ko'llarning suvsizlikdan yo'qolib ketishi, ekologik omillar o'zgarishlaridir.