Qarshi davlat universiteti republic of uzbekistan

O‘zaro pedagogik ta’sirda o‘qituvchining o‘quvchilar bilan muomala madaniyati.
Bolada intizom – madaniy xulq, boshlangich ko`nikma va malakalari shaqllanishi deb qabul 
qilish mumkin. Ma’lumki, extiyojlar rivojlanib faoliyat motivlariga aylanadi. Bu yerda 
aytmokchi bo`lgan narsa intizom va madaniy xulq sifatlarining bola extiyoj motivlari sifati. Ular 
Empatiya
- boshqa odamlarning psixik holatlarini tushunish va ularga hamdardlik qilish 
qobiliyatidir (bigalikda dardlashmoq). 
Perseptiv qobiliyat
- idrok jarayonining asosiy tuzilishi birinchi bo'lib, bu idrok 
ob'ektlarini bilib olish va uni xotira obrazlari bilan solishtirishdan iboratdir. Bu qobiliyat 
o’qituvchining o’quvchilar ko’z qarashlari va yuz ifodalariga qarab ularning ichki dunyosini 
ko’ra olishida namoyon bo’ladi. 

---

30 
zaminida kelib chikadigan muxim faoliyat turlari bilan bog`liqligidir. Bolalar boskichma –
boskich emotsional – xissiy, ijtimoiy, o‘quv, foydali ish, yexnat faoliyatlarini utaydilar. Har bir 
ma’lum yoshda yuqorida zikr etilgan bir faoliyat turi muxim buladi va bola shaxsi rivojlanishida 
xal kiluvchi ahamiyatsha ega buladi. Bolalar dastlab faoliyat turi bilan shugullanishar ekan, 
natijalar samarali bulishi, xatti – Harakatlar zarurligi, shuningdek ushbu faoliyat jarayonida 
boshqa tengdoshlari, kattalar bilan tugri shaxslararo munosabatlarga kira bilish bilan ham 
bog`liqligini amaliyotda o‘zlashtirib oladi. 
O‘qituvchi o‘quvchilari bilan shaxslararo intizom va madaniy xulq tarbiyasini 
muvaffakkiyatli amalga oshirish uchun o‘qituvchi tashkaridan turib ta’sir etish usullaridan emas, 
balki o‘quvchining muxim faoliyati yakin rivojlanish chegarasi bilan bog`liq bo`lgan extiyoj – 
motivlar tizimi maksadlarini rivojlantirish uslublari asosida tarbiyalanuvchilar bilan hamkorlik 
qilish kerak. Bir so‘z bilan aytganda, o‘zaro munosabatlar va intizom madaniy xulq tarbiyasini 
tashkaridan emas, ichkaridan, o‘quvchilarni extiyoj – motivlar tizimiga asoslanib amalga 
oshirish lozim. 
Bizni o‘rab turgan borliq hamda insoniyatning yashash tarzining o‘zi ma’lum o‘zaro 
muomala, intizom, madaniy xulq koidalariga rioya qilish borlikka ma’lum natijalarni ko‘zlab 
ta’sir etish imkonini beradi. 
Bu urinda o‘zaro muomala madaniyati va munosabati va intizom, madaniy xulq 
tarbiyasini takomillashtirib borishda asos buladigan karama – karshilik mavjud : shaxs ruhiy 
sifatga ega bo`lganligi uchun, unda shaqllangan o‘zaro munosabat, muomala, intizom, madaniy 
xulq darajasi borlikka doimo tugri kelavermaydi. Ikkinchidan esa, borlik takozo etayotgan 
qoidalar doimo shaxs, moddiy, ma’naviy manfaatlariga mos bulavermaydi. 
Shaxs o‘zaro munosabat va muomala, intizom, madaniy xulq tarbiyasini borlik (jamiyat) 
talablari darajasigacha rivojlantirishga faol Harakat kiladi. Bu esa shaxsning o‘z intizomi, 
muomala madaniyati, xulq ko`nikmasi ustida doimiy ravishda ishlashga olib keladi. Faoliyatdan 
maksad esa ko‘zlangan natijalarga erishish bo`lib kolaveradi. 
Yuqorida aytilgan fikrlarimizdan kelib chikib, intizom va madaniy xulq tarbiyasiga 
quyidagicha ta’rif berilishini maksadga muvofik deb bilamiz. O‘zaro munosabat va muomala 
madaniyati, intizom va madaniy xulq tarbiyasi – bu shaxsning o‘ziga xos sifati bo`lib, o‘quv 
koidalari bajarilishidan o‘quvchining faol ijodiy yondoshishda va shaxslararo muloqot 
munosabatlarida, ijtimoiy – ta’limiy natijalarga erishishda o‘qituvchi bilan hamkorlik qilish 
tushuniladi. 
Bu berilgan ta’rifda,
-Birinchidan, intizom va madaniy xulqning yakinlashtiruvchi xususiyati ta’kidlangan. 
-Ikkinchidan, intizom va tartib koidalarni bajarishda o‘quvchining faolligi kursatilgan. 
-Uchinchidan, intizom va madniy xulqning faoliyat natijasiga karatilganligiga e’tibor 
beriladi. 
-Turtinchidan, intizom o‘quv faoliyati jarayonida namoyon bulishi, madaniy xulqning esa 
esa shaxslararo muloqot, munosabatlarda aks etishi kursatilgan. 
-Beshinchidan, intizom, madaniy xulq tarbiyasi o‘quvchi va o‘qituvchi o‘zaro 
hamkorligida amalga oshirilishi xisobga olingan. 
Yuqoridagi fikrlardan kelib chikib, pedagogika fani o‘qituvchisi tor doiradagi ta’limiy – 
tarbiyaviy fikrlar va axborotlar bilan cheklanmasdan, o‘zining ma’naviy olamini yanada boy va 
go‘zal bulishi uchun : kadrlar tayyorlash Milliy dasturi vazifalari hamda fukarolar huquqi, 
mas’uliyati va erkinligiga oid qonunlar, konsepsiyalar va me’yoriy xujjatlarga mos keladigan 
xakkoniylikni aks ettiradigan axborotlar, ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat kiladigan 
kompyuter texnologiyasi, ko‘rgazmali materiallar, qo‘llanma va adabiyotlardan unumli 
foydalanishni kundalik xayot tarziga singdirib borishlari lozim. 
Bugungi o‘qituvchilar bundan un – un besh yil oldin ishlagan o‘qituvchilardan o‘zlarining 
dunyoqarashlari va madaniyatlarining yuqoriligi bilan fark qiladilar. O‘z navbatida ota – onalar 
ham farzandlarini ma’oratli o‘qituvchilar kuliga topshirishga Harakat kiladilar. O‘qituvchini 

---

31 
bilib, surishtirib, kasbiga munosabati hamda obru – e’tiboriga karab so‘ng bolalarini ishonib 
topshirishadi. Bunday o‘qituvchilardan ota – onalarning kungli tuk buladi. 
Pedagogik mahoratga xos ijodkorlik hamkorlikni talab etadi : ota – ona, maxalla, oliy 
o‘quv yurtlari, ilmiy tadkikot institutlari bilan yakindan alokada bo`lgan, izlanuvchan 
o‘qituvchilarning ko`p kismi «Xalq maorifi a’lochisi», «Xalq o‘qituvchi», «Yil o‘qituvchi», «Yil 
tarbiyachisi», «Metodist o‘qituvchi», «Shuxrat» medali bilan takdirlanib, jamoatchilik e’tiborini 
kozonadilar va o‘z kasblariga sodik koladilar. 
Mahorat birdaniga yuzaga kelmaydi. Yoki pedagogika fanini ukibok kasbiy – pedagogik 
mahorat soxibi bo`lib kolish qiyin. Bu jarayon o‘qituvchilik kasbiga kizikib, mexr kuyib, uni 
ongli va asosli ravishda tanlashdan boshlanadi. O‘qituvchi tomonidan esa, ushbu kasbga 
yunaltirishning kanchalik ilmiy va metodik asosiga kuyilganligi bilan bog`liq. Kasbga bo`lgan 
barkaror kizikishning, maylning shaqllanishi sevimli o‘qituvchisiga taxlid qilish va unga 
uxshashlikni istash, bolajonli bulish, fanga kizikish, usha kasbning jamiyatda tutgan urnini 
kanchalik tushunib yetganligi bilan ham bog‘likdir. Bu jarayon maktabda kasb tanlashga 
yunaltirish deyilsa, oliy maktabda kasbiy tarbiya va bilimlarni egallash jarayoni deb yuritilib, 
bunda pedagogik turkum fanlarining, ayniksa, pedagogik mahorat fanining urni alohida kasb 
etadi. 
O‘qituvchilar amaliyotida o‘z pedagoglik vazifalarini xalol bajarishga intilsalarda ish 
sharoitlari turlicha bo`lganliklari uchun bir xil natijaga erishavermaydilar. Buninsh okibatida 
maktab raxbarlari, o‘qituvchilar va ayrim paytlarda ota – onalar bilan buladigan muloqotda 
pedagogik nizo va kamchiliklar uchrab turadi. Bunday xollar kamrok uchrasa – da, umumiy 
ishga – o‘quvchilar tarbiyasiga zarar yetkazadi. Ayrim xollarda muallim Har kuni o‘z bilimini 
oshirish ustida ishlashga, boshlagan ishini oxirigacha yetkazishga irodasi chidamaydi yoki o‘zini 
usha ishga safarbar eta olmaydi. Natijada jamiyatni muallimga kuygan talabiga javob bulmaydi. 
Maktab raxbarlarini bunday vaktda o‘qituvchiga nisbatan talabchanligini oshirmaganligidan 
darak beradi. 
Shuning uchun o‘qituvchi pedagogik mahoratli, Har tomonlama bilili, sabr – tokatli 
bulishi kerak, chunki unga o‘quvchilar Har soxada murojaat qilishlari mumkin. 
Pedagogik mahorat fani ayni paytda tarbiya san’ati tug‘risidagi fan hamdir. O‘qituvchining 
pedagogik faoliyatni nozik kirralarini kanchalik egallaganligi zamonaviy pedagogik 
texnologiyalarni ta’lim va tarbiya tizimiga tadbik eta olish kobiliyatida o‘z ifodasini topadi. 
Demak, pedagogik mahoratni egallamagan o‘qituvchida texnologik kobiliyatning yuzaga 
chikishi qiyindir. Bunday o‘qituvchi o‘z kasbining ustasi darajasiga ham kutarila olmaydi. 
Shuning uchun ham zamon talablariga javob beradigan o‘qituvchi pedagogik mahorat, 
pedagogik texnologiyalar, o‘qitishning ilg‘or usullari va kompyuter texnologiyalarini chukur 
egallagan bulishi ta’lim to`g`risidagi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablaridir.