|
IV.Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosi va uning pedagogika fani taraqqiyotidagi o‘rni
Abu Rayhon Beruniy (973-1048)Qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy 973 sentabrda Xorazmda dunyoga keladi.
Beruniy yoshligidan ilmga ayniqsa aniq fanlarga qiziqadi. U matematika, jo‘g‘rofiya, yulduzlar ilmi, tibbiyot fanlariga oid ko‘p kitoblarni o‘qib chiqadi. Fors va arab tillarini va qadimgi ajdodlar tillarini qunt bilan o‘rganadi.
Beruniy bir necha yil koinot, metallar va qimmatbaho toshlar ustida kuzatishlar va tajribalar olib boradi va keyinchalik ana shu tadqiqotlari asosida «Minerologiya» asarini yaratadi. Uning «Geodeziya» asarida geografiya va astronomiya fanlari bilan bir qatorda poleontologik kuzatishlari natijalari ham bayon qilingan.
Beruniyning yana bir muhim asari «Munajjimlik san’atidan boshlang‘ich tushunchalar"dir. Bu asarda ham u bir qancha fanlar yuzasidan dastlabki tushuncha va ma’lumotlar bergan. Olim 1030 yilda o‘zining Sharq va G‘arbda keng e’tirof qilingan mashhur «Xindiston» asarini yaratadi. Asarda Beruniyning Xindiston haqidagi barcha qarashlari o‘z ifodasini topgan.
Hammasi bo‘lib 150 dan ortiq asarlar yaratgan. Olim o‘z asarlarini o‘sha davr an’anasiga ko‘ra arab tilida yozgan. Beruniy yuqoridagi asarlarida inson kamoloti xaqida o‘z qarashlarini bayon etadi.Beruniy mamlakat obodonchiligi ilm-fanning ravnaqiga bog‘liq bo‘lsa, yoshlarning baxt-saodati va kamolotini uning bilimi, axloqi va ma’rifatida deb biladi.
Shuning uchun u yoshlarni ilm-ma’rifatga chorlaydi. Beruniy yoshlardan raxmdil, mexribon, kishilarga iltifotli, xayrihoh, bo‘lishni, najotsiz odamga qo‘l cho‘zishni, makkorlik, ayyorlik, adolatsizlik, boylikka xirs qo‘yish, yolg‘on gapirish kabi sifatlarga yo‘l qo‘ymaslikni talab qiladi.
Beruniy insonni tabiatning eng oliy kamoloti deb qaraydi. U insonning ma’naviy qiyofasidagi barcha axloqiy xislatlarni yaxshilik va yomonlik kabi 2 turga bo‘ladi.
Beruniy inson va axloqiy tarbiya xaqida fikr yuritar ekan, «insonga yer yuzini obod etishi va uni boshqarib turishi uchun aql-zakovat ato etilgan, shuning uchun xar bir inson yuksak axloqli bo‘lishi lozim», - deydi.
Aqliy tarbiya, deydi Beruniy, kishining tafakkurini rivojlantirib, dunyoqarashini kengaytiradi. Uning o‘z-o‘zini anglab yetishiga ta’sir etadi.
Mutafakkir inson kamolotida mexnat va mexnat tarbiyasi hakida muhim fikrlarni bayon etadi. U xar bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga bo‘ladi.
Og‘ir mexnat sifatida binokor, ko‘mir qazuvchi, hunarmand, fan soxiblari mehnatini keltiradi. Ayniqsa, ilm ahli, olimlar mehnatiga alohida e’tibor beradi va hayrihoh bo‘lishga chaqiradi. Shu bilan birga og‘ir mehnat qiluvchi konchilar, yer ostida ishlovchilar, dexqonlar xaqida gapirib, ularning mexnatini rag‘batlantirib turish kerak deydi.
Olim bolalarni mehnatga o‘rgatish metodlari, yo‘llari haqida xam fikr yuritadi. U bolalarni eng kichik ilk yoshidan mehnatga o‘rgatish kerak deydi.
Beruniy «Minerologiya» asarida faqat qimmatbaho metallar, toshlar xaqida emas, xunarmandchilikka oid, shogird tayyorlash jarayoni, ustalarning hunar o‘rgatish metodlari xaqida qimmatli fikrlar bildiradi.
«Saydana» nomli mashxur asarida esa sharqdagi dorivor o‘simliklarning tavsifi bayon qilingan. Beruniy inson kamolotida 3 narsa muxim rol o‘ynaydi deydi.
1.Irsiyat.
2.Muhit.
3.Tarbiya.
Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo‘llari, usullari xakidagi fikrlari xozirgi davr uchun ham dolzarbdir. o‘kuvchiga bilim berishda u:
-o‘quvchini zeriktirmaslik;
bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o‘rgatavermaslik;
-uzviylik, izchillik;
-yangi mavzularni qiziqarli, asosan, ko‘rgazmali bayon etish va xokazoga e’tibor berish kerakligini uqtiradi.
Olim fan soxasidagi yodgorliklarni, ilmiy bilimlarga oid koldirilgan barcha boyliklarni qunt bilan o‘rganishga da’vat etadi. Ilm toliblariga qalbni yomon ilatlardan, qotib qolgan urf-odatlardan, xirsdan, behuda raqobatdan, ochko‘zlikdan, shon-shuxratdan saklanishi zarurligini uqtiradi.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, Beruniyning komil insonni shakllantirishga oid bu fikrlari o‘z zamonasi uchun emas, xozirgi davr ta’lim-tarbiyasini takomillashtirishda xam katta axamiyatga egadir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
