Qarshi davlat universiteti pedagogika kafedrasi umumiy pedagogika fanidan

Tayanch tushunchalar: Oila, ijtimoiy vazifa, oilaning mintaqaviy xususiyati, oila maqomi, oila turlari.
O‘zbek oilalarida ma’naviy -axloqiy muhitni shakllantirishda keksalar alohida rol o‘ynaydilar. Ular ajdodlar yaratgan boy ma’naviy axloqiy qadriyatlarning xazinaboni, davomchisi va yangi sharoitda bunyodkori sifatida yosh avlodni tarbiyalovchi beminnat murabbiy sanaladilar. Shu boisdan xalqimizda «Qarisi bor uyning farishtasi bo‘ladi», «Qari bilganni-pari bilmaydi» singari maqollarning mavjudligi bejiz emas. Xuddi shu keksalar tufayli o‘zbek xonadoni fayzli, to‘kin va mehribondir. Ular bolalarini jondan ortiq suyadilar, ayniqsa nevara va chevaralarini « danagimning mag‘zi» deb quvonadilar. Mabodo otasi yoki onasi hayotdan erta ko‘z yumsa, unda ular o‘sha bolalarga ota-ona yo‘qligini bildirmay, nabiram deb emas, balki bolam deb uksitmay voyaga yetkazishga harakat qiladilar. Bunda ularning hayotiy tajribalari, aniqrog‘i yaqin o‘tmishdan o‘zlarining pgunday «tarbiya sinovlari»dan o‘tganliklari asqotadi. Ular bolalarga xalq urf -odatlari, ilg‘or ana’analarni o‘rgatish bilan birga o‘zlarining shaxsiy o‘rnaklari bilan ham saboq beradilar. O‘zbek turmush - tarzi milliylik alomati va faqatgina o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan xususiyatidir. Shu bois o‘zbek bolalar adiblarning aksar asarlarida bolalar hayoti keksalar ishtirokisiz kechmaydi. Sobik ittifok mafkurasi ta’sirida keksalarga yevropacha oilaviy munosabatlar tarzida qarash, o‘zbek oilalarida ham keksalar va farzandlar orasida munosabat tarzida qarash keksalar bilan farzandlar orasidagi munosabatlarda o‘z salbiy ta’sirini ko‘rsatdi.Qariyalar uchun qariyalar uyi, O‘zbekistonda ham paydo bo‘ldi, o‘z halovatini uylagan ayrim o‘zbek oilalarida ham keksayib qolgan ota-onalarini shunday qariyalar uylariga joylashtiruvchilar ham topildi. Ming taassuflar bo‘lsinki, bunday ota bezori farzandlar ertaga o‘zlarini ham shunday qismat kutayotganini o‘ylamayotirlar. Ular xalqimizning: «Men ham edim seningdek,sen ham bo‘larsan meningdek»,-degan achchiq haqiqatni ifodalovchi dono maqolini unutganga
o‘xshaydilar. Holbuki, ota-onalari keksayganda xizmatlarini qilib, duolarini olmagan farzand qarg‘ishga uchrashi haqida maxsus hadisi sharif bor. Inchunun, Abu Xurayra aytadilar: «Rasullulloh: xor bo‘lsin, xor bo‘lsin, xor bo‘lsin!»- deya uch marotaba takror qildilar. Shunda saxobalar: «YO Rasululloh, kimni aytayapsiz?»,- deb so‘rashdi. Rasululloh: «Ota-onasining ikkalasi yoxud bittalari keksayib Qolgan vaqtida (ularni rozi qilmay) o‘zini do‘zaxga tutishga mubtalo kishini», - dedilar. Yana boshqa bir hadisda esa: «Kim ota- onasini rozi qilsa, unga tubo nasib bo‘lib, Olloh Taolo uning umrini ziyoda qiladi» - deyilgan. Shu hadislar zamirida tug‘ilib, ajdodlarimiz tajribsi sinalgan «Ota rozi – xudo rozi» naqli ham keksa avlodni hurmat qilish an’anasini shakllantirishga ayricha xizmat qilgan. Binobarin, keksa avlodni hurmat qilish, ehtiyotkorona avaylash, ehtiyojlarini ta’minlash o‘zbek oilalarining betakror fazilatiga aylangan. O‘zbekiston Konstitutsiyasining- moddasida bu an’anaviy milliy qadriyat: «Voyaga yetgan mehnatga layoqatli farzanddar ota-onalari haqida g‘amxo‘rlik qilishga maj-burdirlar», - deya qonun kuchi bilan mustahkamlangan. Chindan-da, hayotning achchiq chuchutini tatib, xilma- xil sinovlarda toblanib zakovat timsoliga aylangan keksa avlodning ezgu o‘git -nasihatlari oilaviy, ma’naviy-axloqiy kamolotning mustahkam poydevori hisoblanadi. Ayni chog‘da pgu ma’naviy poydevor qay darajadadir jamoatchilik fikriga dahldorligi bilan benihoyat qimmatlidir.
Mamlakatimizda ijtimoiy-iіtisodiy va ma’naviy-madaniy jabhalarda amalga oshirilayotgan tub isloxotlar jarayonida oila masalasiga e’tibor davlat siyosati darajasiga kґtarildi. Albatta bu bejiz emas, chunki porloі ertamiznnng tamal toshlari oilada іґyiladi. Islom Karimov aytganlaridek: «Xaldimiz іadim-іadimdan oilani muіaddas deb bilgan. Axir oila aµil va totuv bґlsa jamiyatda tinchlik va hamjiµatlikka erishiladi, davlatda osoyishtalik va barіarorlik xukm suradi. Oila farovonligi-milliy farovonlik asosidir». Demak, mamlakatimizda oila farovonligini ta’minlash davlatimizning asl maіsadidir.
Mamlakatimizda 1998 yilning «Oila yili» deb e’lon іilinishi va shu munosabat bilan «Oila manfaatlarini ta’minlash borasida 1998 yilda amalga oshiriladigai chora-tadbirlar Davlat Dasturi» ning іabul іilinishi va amaliyotga tadbiі etilishi, Oliy Majlisning XI sessiyasida keng umumxalі muµokamasidan sung «Oila Kodeksi» ning bir ovozdan іabul іilinishi, Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 2 fevraldagi 54-sonli іaroriga binoan Respublika «Oila» ilmiy-amaliy Markazining tashkil etilganligi µukumatimiz tomonidan oila farovonligi, tinch-totuvligi va barіarorligini ta’minlashga bґlgan e’tiboridan dalolatdir.
Mamlakatimizda oila, onalik va bolalikni ijtimoiy muµofaza іilish davlatimiz siyosatining ustivor ґnalishlaridan biri ekan, u іuyidagi asosiy yunalishlarni ґz ichiga іamrab oladi:
-oilaviy munosabatlarning µuіuіiy asoslarini takomillashtirish, oila manfaatlari µuіuіiy µimoya іilinishini ta’minlash, onalik va bolalik µuіuіlarini muµofaza іilish;
-oilaning ijtimoiy manfaatlarini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratish, oila a’zolarining soІligini muµofaza іilish va ta’lim darajasini oshirish uchun shart-sharoitlarni yaxshilash;
-oilaning iіtisodiy manfaatlarini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratish, oilaning daromadlarini, oila a’zolarining ish bilan ta’minlash darajasini oshirish, rґzІor yumushi va turmush sharoitlarini yaxshilash, kam ta’minlangan oilalarni davlat tomonidan іґllab-іuvvatlash;
-oilaning ma’naviy-aµloіiy asoslarini va madaniy manfaatlarini takomillashtirsh uchun shart-sharoitlar yaratish;
-oilaning soІlom, aіl-zakovatli yosh avlodni tarbiyalashdagi rolini oshirish µar tomonlama kamol topgan avlodni tarbiyalashda oila va jamiyatning vazifalarini takomillashtirish;
- oila muammolarini ilmiy va ijtimoiy tadіiі, etish, oila, xotin-іizlar va bolalarning iіtisodiy va ijtimoiy aµvolini kґrsatuvchi statistika µisobotini tґplash va takomillashtirish.
Darhaqiqat, Vatanimiz mustaqilligining qisqa davri ichida oila, onalik va bolalikni µuіuіiy manfaatlarini іonuniy muxofaza qilish, fuqarolarning huqіqiy madaniyatini oshirish, oilaning ijtimoiy- iіtisodiy manfaatlarini ta’minlash, uy meµnati va madaniy-maishiy turmush sharoitini yaxshilash, oilaning ma’naviy-aµloіiy asoslarini takomillashtirish, kґp bolali, kam ta’minlangan, nochor oilalarni, nogironlarni, іarovchisiz keksalar, yolІizlarni, etim-esirlarni ijtimoiy іґllab іuvvatlash, oilada ma’naviy va jismoniy barkamol shaxsni shakllantirish borasida keng іamrovli ishlar amalga oshiriladi.
Darhaqiqat,, oila a’zolarining µuіuіiy savodxonligi va ma’naviy madaniyatini shakllantirish; µar tomonlama soІlom turmush tarzini іaror toptirish; oilaning ijtimoiy va iіtisodiy barіarorligi,
farovonligiga erishish; oilada tadbirkorlikni keng yґlga іґyish; nogironlikning turli kґrinishlarini oldini olish chora-tadbirlarini belgilash; oilada komil insonni tarbiyalash; yoshlarni umuinsoniy va milliy іadriyatlar mushtarakligida mustaіil µayotga tayyorlash tizimini yaratish va amalga oshirish zamirida oila masalalari bilan shuІullanuvchi mutasaddi davlat va jamoat tashkilotlari, oila, maµalla, maktab va jamoatchilik hamkorligini mustaµkamlash; oilada soІlom psixologik muµit yaratish zamirida oilada ba’zan uchraydigan jinoyatchilik, nikoµning bekor іilinishi, giyoµvandlik, nosoІlom e’tiіod, maishiy nopoklik, axloіsizlikning turli kґrinishlarga yґl іґymaslik kabi masalalar bugungi kunda oilalarni jamiyat talablari darajasida shakllanishi uchun zamindir.
Mamlakatimizda adolatli, µuіuіiy, demokratik jamiyat іurish jarayoni shaxdam іadamlar bilan borayotgan bir sharoitda іonun ustivorligini ta’minlash zamirida oila a’zolarining µuіuіiy madaniyatini shakllantirish oila manfaatlarini ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan ustivor yґnalishlaridan biriga aylanib іoldi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan іabul іilinayotgan Qonunlar, Prezident Farmonlari, Vazirlar Maµkamasining Јarorlari, oila-nikoµ munosabatlari, xotin-іizlar va bolalar
µuіuіlari bґyicha xalіaro konvensiyalar va deklaratsiyalar va boshіa µuіuіiy xujjatlarning moµiyatini chuіur anglash hamda ґz faoliyatlari jarayonida amal іilishga erishish jamiyatning µuіuіiy savodxonligini oshirishning garovidir. Buning uchun oilaning turli іatlamli a’zolari µuіuіiy ongi va dunyoіarashi darajasini ґstirish mexanizmini yaratish va amaliyotga keng tadbiі etish zarur. Chunki,
µuіuіiy madaniyat darajasi yuksak jamiyatda oila, ona, ota va bola µuіuі va burchlari hamma vaіt Konstitutsiya bilan µimoya іilinib, oila ajrimlariga, oilada uchraydigan sharіona aµloі normalariga zid sodir etiladigan ba’zi µatti harakatlarga yґl іuyilmaydi.
Bu borada davlatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar butun dunyo tinchliksevar xalіlarning diііat-e’tiborini jalb іilmoіda. Jumladan, mustaіilligimizning іisіa davri ichida respublikamizda inson µuіuіlari bґyicha Milliy Markaz, Oliy Majlis µuzuridagi amaldagi іonun
µujjatlari Monitoringi instituti, Adliya vazirligi іoshidagi µuіuіiy yordam kґrsatish Markazi, Oliy Majlisning inson µuіuіlari bґyicha vakili-Ombudsmanning tashkil etilganligi oila, ota, ona va bola
µuіuіiy manfaatlarini µimoya іilishga іaratilgan muµim іadamlardir. Inson µuіuіlarini µimoya іilish institutlarining asosiy maіsadi oila deb atalmish kichik jamiyatning µuіuіiy madaniyatini oshirishga, ularning µuіuіiy manfaatlarini µimoya іilishdan iboratdir.
Mamlakatimizda oila µuіuіlari xalіaro µuіuі normalariga mos ravishda muµofaza etilmoіda. Mustaіillik yillarida µukumatimiz tomonidan oila-nikoµ munosabatlari, xotin-іizlar va bolalar µuіuіlari bґyicha xalіaro hujjatlar va deklaratsiyalarining ratifikatsiya іilinishi buning yaііol namunasidir. Jumladan,Inson µuіuіlari umumiy deklaratsiyasi (BMT Bosh Assambleyasining 1948 yil 10 dekabrdagi 217 A(SH) rezolyusiyasi), Xotin-іizlarning siyosiy µuіuіlari tґІrisidagi konvensiya (BMT Bosh Assambleyasining 1952 yil 20 dekabrdagi 640-son rezolyusiyasi), Bir xil іiymatdagi ish uchun erkaklar va xotin-іizlarga teng µaі tґlash tґІrisidagi (100) Konvensiya (XMT Bosh Konferensiyasining 34-sessiyasida 1951 yil 29 iyunda іabul іilingan), Onalikni ximoya etishga іaratilgan (103} konvensiya (Jeneva, XMT tomonidan 1952 yil 28 iyunda іayta kґrib chiіilgan), Bolalar µuіuіlari tґІrisidagi Konvensiya (BMT 43 Bosh Assambleyasi tomonidan 1989 yil 20 noyabrda), Fuіarolik µuіuіlari va siyosiy µuіuіlar tґІrisidagi xalіaro pakt (BMT Bosh Assambleyasining 1966 yil 16 yanvardagi 2200- rezolyusiyasi), Xotin-іizlarga nisbatan kamsitishning barcha shakllarini tugatish tґІrisidagi Konvensiya (BMT Bosh Assambleyasining 1979 yil 18 dekabrdagi 34, 180-son rezolyusiyasi), Bolalarning yashashini, µimoyalanishini va rivojlanishini ta’minlash tґІrisidagi umumjaµon Deklaratsiyasi, boshsa mamlakatlarga bolalarni uІirlab ketishning fuіarolik jixatlari tґІrisidagi Gaaga konvensiyasi (Gaaga 1980 yil 25 oktabr), 1995 yilda Pekinda 4-Butunjaµon xotin-іizlar konferensiyasida іabul іilingan xotin-іizlarning axvoli bґyicha asosiy harakatlar dasturi mamlakatimizda oila, onalik va bolalikni xalіaro µuіuі normalariga mos µolda muµofaza іilish borasidagi dastlabki muµim іadamlardir, maіsad
µar bir fuіaroning, µar bir oila a’zosining µuіuіlarini µimoya etilishini xalіaro µuіuі normalari doirasida yґlga іґyishga erishishdir.
Mamlakatimizda bolalar to'g'risida, onalar haqida g'amxo'rlik qilish chinakam davlat ahamiyatiga molik ishdir. Jamiki yaxshi narsalar - bolalarga shiori yanada baralla jaranglamoqda. Keyingi yillarda mazkur masala yuzasidan qabul qilingan qarorlar fikrimizning isbotidir.
Ma`lumki, bola maktabga kelgunga qadar ham, maktabda o'qish davrida ham, asosan oilada tarbiyalanadi. Oila davlatning asosiy kurtagi sifatida bolalarning dunyoqarashi, xulqi va didiga ta`sir ko'rsatishi tabbiy holdir. Oila a`zolarining ma`naviy birligi eshlarni har tomonlama kamol toptirishning dastlabki va asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
Bolalarni barkamol inson qilib yetishtirishda maktabni oila bilan mustahkam bog'lamay turib, tarbiya sohasidagi butun ishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish bhlmaydi. SHu maqsadda ota-onalar o'rtasida ta`lim-tarbiyaga oid tashviqot ishlarini kengaytirish ularni maktabning faol erdamchilariga, o'quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarida har tomonlama foydali tashkilotchilariga aylantirish zarur.
Jamiyatning jadal rivojlanishi, faoliyat turlarining tobora murakkablashib borishi shaxs ongigа ko'rsataetgan ko'rinmas ta`sirlarning kuchayishiga olib kelmoqda. Mana shunday sharoitda kishining mavjud bilimi, kasb-hunari, malakalari kamlik qilib qolmoqda. Эng avvalo, insonlarda oilada tarkib topgan did, farosat, aql, odob, emotsional madaniyatga muhtojlik sezilmoqda. Эstetik, axloqiy va boshqa tarbiya sifatlari kundalik haet ehtiejga aylanib bormoqda. Tabiiyki, bunday sifatlarga oilaviy tarbiya orqali asos solinadi, kamol toptiriladi. To'g'r, bunda ijtimoiy tarbiyaning o'rnini inkor etib bo'lmaydi. Ana shu nuqtai nazardan ularning birligiga, o'zaro hamkorliklariga asoslansak, barkamol inson tarbiyasida muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Oilaviy tarbiya pedagogika fanida murakkab muammolardan biridir. Uning murakkabligi shundaki, har bir oila o'ziga xos ibtidoiy guruh bo'lib, tarbiyada faqat mazkur guruhga xos xususiyatlarga asoslanadi.
Ta`kidlaganimizdek, oilaviy tarbiyani ijtimoiy tarbiya bilan almashtirish bolalar kamolotiga salbiy ta`sir ko'rsatadi. Masalan, yasli, bog'chalarga bormay, faqat oilada o'sgan va voyaga etgan bolalar maktabga borganlarida o'z tengqurlari ichida ko'p jihatlari bilan ajralib turadi. Oilaning bolalarga moddiy va ma`naviy g'amxo'rligini, ko'rsataetgan tarbiyasini yasli, bog'cha tarbiyasi bilan eki, aksincha, yasli bog'cha tarbiyasini oilaviy tarbiya bilan almashtirib bo'lmaydi. Faqat o'zaro hamkorlik masalani ijobiy hal etish imkoniyatini beradi.
Lekin o'zining xususiyatlari va takrorlanmas ta`siri bilan oila bola tarbiyasida muhim omilligicha qoladi. Amalietda kuzatganimizdek, bolada ota-onasining mehri, erkalashlari asosida ota-onalariga, qarindosh-urug'lariga bo'lgan hissietlari shakllanadi. Bolaning otasiga bo'lgan hurmati onaning hurmatini joyiga qo'yishda asos bo'ladi. Onaga bo'lgan mehr-muhabbat oqibat natijada o'z oilasiga, xotini, farzandlariga bo'lgan munosabatlarda o'z aksini topadi.
Ikkinchi tomondan bolalar ham o'z ota-onalariga ta`sir ko'rsatadilar. Oilaviy aloqalarni oilaviy qiziqish, ma`naviy qoniqish hislatlarini takomillashiga sabab bo'ladilar.
Ota-onalarning o'ziga va bolalariga bo'lgan talabchanligi, katta va kichiklarning o'zaro munosabatlari, do'stona muhit, ishonch va o'zaro bir-birlarini tushunish oila, maktab va jamoatchilikning bolalar tarbiyasi yuzasidan olib boriladigan muhim omillaridan biridir. Bunday birlikning ro'ebga chiqishida, enг avvalo, ota-onalarning siesiy ongliligi muhim rol' o'ynaydi. CHunki ota-onalarning faolligi oilaviy haetda o'z ifodasini topadi. SHu ma`noda bolalar o'z ota-onalarining siesiy va fuqarolik qiefalariga qarab o'z xulq-atvorlarini tartibga soladilar, hurmatlarini joyiga qo'yadilar.
Bolalar ulg'aya boshlashi bilanoq o'z ota-onalarining qaerda ishlashlari, jamiyatda tutgan o'rinlari, ularning bilimiga qiziqa boshlaydilar. SHuning uchun ham ota-onalarning nimalarga qiziqishlarini, kimlar bilan safdosh ekanliklarini bolalar mumkin qadar ertaroq bilganlari ma`qul. Ota- ona qanday ishda bo'lmasin uni jiddiy, el hurmatiga loyiq bir ish deb biladigan bo'lishi kerak. Bu borada oiladagi tarbiyaning maqsadga muvofiq tashkil etilishi yuzasidan javobgarlik ma`lum darajada maktabga yuklanadi. Oiladagi hukmronlikning tarbiyaviy jihatdan to'g'ri bo'lishini ta`minlash maktabning muhim vazifalaridan biridir. Oilaviy tarbiyaning mazmunli tashkil etilishiga dastlabki ta`sirni maktab belgilaydi. Maktabgina oilaviy tarbiya samaradorligini oshirish yuzasidan rahbarlik qila oladi. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishida, ijobiy hal etilishida ota-onalar o'rtasida olib boriladigan tarbiyaga oid targ'ibotning roli benihoyadir. Chunki ota-onalarni hozirgi zamon ruhiy-
ta`lim-tarbiyaviy bilimlar bilan qurollantirmay turib, oilaviy tarbiyani yo'lga qo'yib bo'lmaydi. Ommaviy-tarbiyaviy targ'ibotda eng yaxshi oilalar namunasida ta`sir ko'rsatish eng maqbul yo'ldir. Bola tarbiyasi yuzasidan oila, maktab va jamoatchilik hamkorligi hozirgi kunimizning dolzarb masalaligi ham mana shundadir. Chunki, birinchidan, bola tarbiyasida oila, maktab va jamoatchilik hamkorligining o'zi murakkab jaraen bo'lib, bunda muallimlardan tashqari ishlab chiqarish jamoalari vakillari, eshlar, kasaba uyushmalari ishtirok etadilar. Ikkinchidan, ota-onalar va qarindosh-urug'lar turli mehnat jamoalarining vakillari bo'lib, ishlab chiqarish va eru do'stlarining ma`naviy xaetlaridagi omillarni muhokama qiladilar, ularning haetga, san`atga, oilaviy majburiyatlarga bo'lgan munosabatlari haqida gapiradilar. SHu sababli ham mana shunday toifa oilalarida tarbiya topaetgan bolalar boshqa ota-onalarning ko'chada, jamoat joylaridagi haet faoliyatlariga qarab o'z ota-onalariga baho beradilar. To'plangan tajribalarni yasli, bog'cha, maktabdagi o'rtoqlari bilan muhokama qiladilar va hokazo.
Oilalarning bolalar tarbiyasi uchun imkoniyat doiralari ancha keng bo'lib, ko'plab oilalarimiz moddiy jihatdan yaxshi ta`minlangan. Ota-onaning ko'pi eng kamida o'rta ma`lumotli. Bunday holatlar ota-onalarning pedagogika, psixologiya sohasidagi bilimlar bilan qurollanishiga va maktab bilan hamkorlikda bolalar tarbiyasini yaxshilash imkoniyatlarini yaratadi. Ota-onalarning bilim saviyasi, umumiy tarbiyaga oid madaniyati, ijtimoiy intilishlari va talablari, bolalar tarbiyasiga nisbatan turlicha munosabatlari, shakllangan haetiy tajribalari, tarbiya va ijtimoiy taraqqiet natijasida hosil qilgan ishonch va e`tiqodlari, oiladagi o'ziga xoslik bolalar tarbiyasiga salmoqli ta`sir ko'rsatadi.
Ko'plab qishloq oilalarida ma`lum darajada bolalar tarbiyasi yuzasidan jamoatchilik erdami mavjudligiga qaramasdan tarbiyaviy kuchlarning bir butunligiga erishilmagan, o'zaro hamkorlikni qanday tashkil etish mumkinligi haqida ma`lumot etarli emas. O'qituvchilar ham sinf ota-onalar majlisining o'tkazilishi maktab va oila hamkorligini ta`minlaydi, deb o'ylashadi. To'g'ri, ota-onalar majlisi ham hamkorlikni ta`minlashning eng muhim omillaridan hisoblanadi, lekin oila, maktab, jamoatchilik hamkorligi uchun, ularni birlashtirish uchun maxsus tashkil etilgan markaz bo'lishi lozim. Demak, maktab mukammal tashkilot sifatida barcha tarbiyaviy ishlarni maqsadga muvoфиq tashkil etishi lozim. O'z o'qituvchilar jamoasini uyushtira olgan, jamoatchilikni bolalar tarbiyasiga yo'naltira olgan, ularning ota-onalarini yaxshi bilgan maktab ma`muriyatigina tarbiyaviy yutuqlarni qo'lga kirita oladi. Bunday maktablar esa o'z atrofidagi zavod, fabrika, jamoa va davlat xo'jaliklari, otaliqqa olgan korxonalar bilan aloqani mustahkamlab, o'quvchilarning maktabdan bo'sh vaqtlarini mazmunli tashkil etmoqdalar, qarovsiz, tarbiyasi og'ir bolalarni o'z nazoratlariga olmoqdalar. Bunday xayrli ishlarda ko'plab ota-onalar maktab bilan yaqindan aloqada bo'lib o'quvchilar tarbiyasi yuzasidan
o'qituvchilar jamoasi bilan bamaslahat ish olib borishmoqda.
Lekin, ko'plab ota-onalar bolalar tarbiyasiga tayer emasliklari, ularga ta`sir etuvchi turli omillardan bexabarliklari, bola kamolotining murakkab tomonlarini bilmasliklari natijasida oilaviy tarbiyada ko'plab ko'ngilsiz voqealar ham sodir bo'lmoqda. Bunday salbiy omillar o'g'il eki qizlarning maktabdagi ta`lim-tarbiyasiga emon ta`sir ko'rsatmoqda. Voyaga etmagan eshlar orasida qonunbuzarliklarning kelib chiqishiga sabab bo'lmoqda.
Kuzatishlar shuni ko'rsatmoqdaki, hali ham ayrim ota-onalar bolalar tarbiyasi va ularning kelajaklari haqida zamon talabi darajasida tarbiyaviy mas`uliyatni his qilmayaptilar. Ota-onalar bilan suhbatlashish natijasida shu narsa aniqlandiki, ular farzandlari 15-16 eshga etganidagina o’g'lim yoki qizim yuqori sinfda o'qimoqda. Kelajakda qaerga yuborsam ekan, qaerga o'qitsam ekan' degan fikrga boradilar. Imkoni boricha, tanish-bilish orqali o'zlari uchun ma`qul dargohga o'qishga eki ishgа joylashtirmoqchi bo'ladilar. Ular bolalarining qobiliyatiga ham, qiziqishiga ham, xohishiga ham e`tibor bermaydilar. Bunday holat ota-onalarning tarbiya masalasida aniq maqsad va dasturlari yo'qligi oqibatida sodir bo'ladi.
O'rni kelganda shuni alohida ta`kidlash kerakki, ayrim maktab o'qituvchilari orasida o'z ishiga mas`uliyatsizlik bilan munosabatda bo'luvchi shaxslar ham yo'q emas. Ularning eng emon xatolaridan biri tarbiyaga oid barcha kamchiliklarni ota-onalar zimmasiga yuklab qo'yib, o'zlari esa kuzatuvchi bo'lib qolishlaridir.
O'qituvchi ota-onalarning faol yordamisiz bolalarning barkamolligini ta`minlay olmaydi. Bu o'rinda tarbiyachining o'zini tarbiyalash lozimligini ham esdan chiqarmaslik kerak. O'ziga nisbatan
talabchan muallim ota-onalar bilan hamkorlikda o'quvchilarda mustaqil fikrlash va harakat qilish, yangilikni sezish, tashabbuskorlik hamda ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantirish maqsadida ularga qat`iy talablar qo'yish uchun ma`naviy huquqqa ega bo'ladi.
Respublikamizda ayrim maktablarda ota-onalarni ma`lum guruhlarga bo'lib majlislarga chaqirish joriy etilmoqda. Masalan, esh va kam tajribali oilalarni alohida, noto'liq oilalarni, ko'p bolali oilalarni alohida-alohida chaqirib, ular bilan ishlash yo'llari belgilanmoqda.
Ba`zan ota-onalar bolalarining 'uy vazifalariga erdam berish kerakmi degan savolni berishadi. Bunga ha eki yo'q deb javob berish ham noo'rin. Gap shundaki, uyga berilgen topshiriqlar bolalarning mustaqil ishlari bo'lib, ularning fikrlash faolligini ta`minlashni maqsad qilib qo'yadi. O'quvchilarning u eki bu o'quv materiallari bilan amalda tanishishlari, tegishli xulosa chiqarishlari nazarda tutiladi. Shu sababli uy vazifalarini bolalarining ishtirokisiz o'zlari echib bermasdan, balki uni echishda tarbiyaviy rahbarlik qilishlari, fikrlash uchun imkoniyat yaratishlari lozim. Ba`zan shunday holatlar uchraydiki, ota-onalar bolalarini o'qitaetgan o'qituvchilarni, tarbiyachilarni tanimaydilar, bilmaydilar. Bolalari bo'sh vaqtlarini qaerda, kim bilan o'tkazishidan bexabar bo'ladilar. Ba`zan esa, o'qituvchilarning talablari, iltimos-istaklariga ters javobberuvchi, teskarisini bajaruvchi ota-onalarni ham uchratish mumkin.
Bola yoshlik davrida oilada olgan ta’lim – tarbiyasini butun umri davomida saqlab qoladi.
Bola hayotini asosiy qismini oilada o’tkazadi, o’zining ta’sir kuchiga ko’ra hech qanday tarbiya vositasi oila bilan bellasha olmaydi. Oilada bola shaxsini asoslari tarkib topdiriladi maktabga borganda esa bola shaxs sifatida shakllangan bo’ladi.
Oila bolalarga insoniyva salbiy ta’sir etish omili bґlishi mumkin. Bola shaxsiga ijobiy ta’sir etish shundan iboratki, oilada bolaga eng yaіin insonlardan - ota, ona, buvi, buva, aka, opalardan tashіari µyech kim ulardek bolani yaxshi kґrib, u µaіida іayІurmaydi.
Biz bolani nimaga ґrgatsak uni aniі, µayotiy misollar bilan mustaxkamlash kerak, bola kattalarni aytgan gaplari amalda µam bir ixl bґlishini kґrishi kerak. (masalan: agar bola µar kuni ota-onasi tomonidan yolІon gapirish mumkin emasligini eshitsa-yu, leki nota-ona ґzi sezmagan µolda shunga іoidaga rioya іilmasalar, bola tarbiyasiga darz ketadi). Ґar bir ota-ona farzandlarida ґzlarni davomchilarini kґradi. Farzandlarini ґzlari µoµlagan inson bґlishlarini µoµlaydilar.
Ota-onalar ґrtasidagi mojaroli vaziyatlar.
Ota-onalar ґrtasidagi mojaroli vaziyatlar – bu ota-onalar tomonidan bola tarbiyasiga turlicha yondashuvdir. Mojaroli vaziyatlarni al etish uchun іuyidagilarga rioya іilish kerak.
Ota-onalarni birinchi vazifasi - umumiy іarorga kelish, bir-birini ishontirishdir, aga rota yoki ona biror-bir іarorni іabul іilishdan oldin ikkinchi tomonni fikrini µam µisobga olishi lozim.
Ota-onalarni ikkinchi vazifasi – bola ota-onalarini іarashlarida ma-іarshilikni kґrmasligi kerak, muammolarni aloµida muµokama іilish zarur.
Bola juda tez aytgan fikrlarni ґzlashtiradi va ґziga xos µolda ulardan foydalanadi.
Ota-onalar іaror іabul іilishda birinchi ґringa ґzlarini іarashlarini emas, balki bolaga foyda keltirishni ґylashlari kerak.
Kattalar va bolalar ґrtasidagi muloіotda іuyidagilarga amal іilish lozim. Bolani іanday bґlsa, shunday µolda іabul іilish kerak.
Kattalar bolalar kґzi bilan muammolarga іarashlari va ularni µolatlarini іilishlari kerak.
Ota-onalar farzandlarini, ularni µyech narsaga (µunukligi, shґxligi, epchill emasligiga) masdan yaxshi kґradilar. Bola іanday bґlsa, shundayligicha іabul іilinadi.
Agar bola ota-onalarni xoxish va istaklariga mos bґlsa ya’ni yaxshi ґіisa, a’lo xulіli bґlsa, agarda bola ota-onalarni talabalariga javob bermasa, bunda bolalarni ota-onalar ґzlaridan uzoіlashtiradilar va ularni munosabatlari yomon tomonga ґzaro boradi.
Bu esa sezilarli іiyinchiliklarni keltirib chiіaradi, bola ota-onalariga ularni meµribonliklariga ishonmaydi.
Ayrim oilalarda bola ota-ona tomonidan umuman іabul іilinmaydi. Ular bolaga nisbatan befarі bґladilar vauni ґzlaridan itaradilar (masalan: ichkilikka berilgan oila). Lekin yaxshi tinch oilalarda ham bolaga nisbatan befarіlik µolatlari uchraydi (masalan: kutilmagan farzandni tuІilishi, ona chiroyli lekin іizi xunuk bu esa onani Іashiga tegadi).
Oilada bolani tarbiyalashda uchraydigan xatoliklar turli tumandir. Ular orasida keng tarіalganlaridan biri ota-onalarning xaddan tashіari obrґtalabliklari, xukmronlikka intilishlaridir. Bolaning har bir іadami nazorat ostiga olinsa, uning xulіidagi mustaіillik yґііa chiіariladi. Bolada ґz kuchiga va imkoniyatlariga ishonch yґіoladi. Ichki istak va intilishlar shakllanmasdan itoat іilish talablari bilan boshlab turadi.
Oilaviy tarbiyadagi xatolikning turlaridan Yana biri, bolalarning erka bґlishi, ularga nisbatan biror talabning yґіligi bilan boІliі. Bu µolda ota-onalar ba’zan bolalarning imkoniyatlariga yetarli baµo berishmay va ularning kґpgina ishlarini ґzlari bajarishadi. Natijada bolada mustaіillik, meµnat іilish ishtiyoіi, topshirilgan ishga ma’suliyat µissi rivojlanmaydi. Bola ґz ishini tanlay olmaydi, uni oxirigacha yetkaza olmaydi, erksiz bґlib іoladi.
Qiyinchiliklarning yana biri shundan iboratki, ota-onalar tarbiyada hamma narsa sababli va shartli ekanligini, tarbiya uzoq jarayon bo’lib, bu jarayonda bir qator o’zaro uzoq jarayon bo’lib, bu jarayonda bir qator o’zaro boІliі bґІin, vosita va uslublar bґlib, ulardagi biror bґІinning tushib іolishi tufoyli jarayonning normal ґtishi bґzilishi va tarbiya natijasi buzilishini tushunmaydi. Ota-onalar bu holning muµimligini µisobga olmay, kґpincha, bola «birdan» buzilib іoldi, deb arz іiladilar. Bolalarni oiladagi tarbiyasidagi xatolarning bir turi ona yoki ota, buvi, buva va boshіalar tomonidan tarbiyada yagona talabalarning yґіligidir. Bunday oilalarda bolalar kattalarning іarama-іarshi fikrlariga moslashishga xarakat іiladi. Bu esa bolada ikkiyuzlamachilik. xushomadgґylik vash u kabi salbiy xislatlarning shakllanishiga sabab bґladi.
Oilada bola shaxsini shakllantirishda oila boshliіlari bilan bolalarning ґzaro yaxshi munosabati, xonadon іarichlariga xurmat, e’tibor, oiladagi bolalarning ґzaro munosabatlari tґІri tarbiyalangani ota- onaning bolalar tarbiyasiga barobar jonkuyarligi, oilada ґrnatilgan tґІri tartib va yaxshi odatlar, ota- onaning meµnatga, ijtimoiy µayot xodisalargia tґІri munosabatda bґlishlari muµimdir.
Bola tarbiyasida ota – onaning bir – biriga munosabati, ґzlarini tuta bilishlari muµimdir, oilada muomalaning barcha іoidalariga amal іilinishi lozim. Kattalarga µurmat, kichiklarni avaylash, bir – biriga meµribonlik, ayniіsa ayollarni izzat іilish odatga, іoidaga aylanib borishi kerak.
Bolalarga onani µurmat іilishni, unga meµribon bґlishni ґrgatish otaning muµim vazifasi.
Odatda o’g’il bola otasiga, qizlar esa onasiga o’xshashga, ulardagi yaxshi xislatlarni o’ziga singdirishga harakat qiladi. Ota ham, ona ham, bolani tarbiyalashga o’z hissalarini qo’shadilar.
Ona g’amhґr, mehribon, ko’ngilchan bo’lsa, ota – kuch qudrat, jasurlik, іattiііґllik, bolaning aіliy va jismoniy rivojlanishi uchun іayІursa, ona – yurish - turish, muomala, µis tґyІu, nafosat uchun tashvishlanadi.
Ota ham ona ham bolaning aіliy, aµloіiy jismoniy kamoloti uchun baravar javobgar, chunki, ularning birdan - bir maіsadi shaxsni tarbiyalashga іaratilgandir.
Bola shaxsini shakllanishida soІlom oilaviy muµit katta aµamiyatga egadir. Oilada ota – onalar ґrtasidagi ґzaro µurmat, ishonch va vafo – sadoіat bolalar іuvnoі, xushchaіchaі ґsishlariga, normal tarbiyalanishlariga, xonadonda soІlom muµit yaratilishiga bevosita ta’sir kґrsatadi.