Qarshi davlat universiteti pedagogika fakulteti

Birinchi bosqich: o‘smir va uning atrofidagilar bilan yaxshi munosabatlarni o‘rnatish.

Ikkinchi bosqich: o‘smirning shaxsiy ish jildi bilan tanishib chiqish.

Uchinchi bosqich: o‘smirlarning pedagogik tarbiyasi og‘irligi

sabablarini aniqlash.

To‘rtinchi bosqich: ijgimoiy pedagogik xaritalarini tuzish. Beshinchi bosqich: o‘smir shaxsiyatiga ijobiy ta’sir qiluvchi faoliyat turini tanlash.

Oltinchi bosqich: tarbiya va o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayonining birlashishi, o‘smir faoliyatini o‘z-o‘zini mukammallashtirishga qaratish.

Tarbiya jarayoniga kompleks yondashuv o‘smirlar guruhlari paydo bo‘ladigan mikro muhitlarga faol ta’sir kilishni talab qiladi. Kriminologlarning ma’lumotiga ko‘ra, voyaga yetmaganlarning aksariyati jinoyatlarini guruh bo‘lib sodir etishadi. Biroq voyaga yetmaganlar orasida huquqbuzarlikni bartaraf etish bo‘yicha ko‘pgina tavsiyalar individual profilaktika tavsiyalari hisob lanadi. Amaliyotda isbotlanganidek, alohida qilib ajratib olingan o‘smirning huquqbuzarliklarini bartaraf etishga qaratilgan pedagogik faoliyat har doim ham kutilgan natijalarga olib kelavermaydi.

Bu holat huquqbuzar o‘smirning yashash joyidagi guruhning a’zosi bo‘lganligi va uning xatti-harakatlari guruhkayfiyati, ularning hayot tarzi, fikrlashi guruhning boshqa a’zolariga bog‘liq bo‘lishi bilan izo\lanadi. Demak, biz tarbiyasi og‘ir bolalar bilan individual faoliyat olib borishning muhimligini e’tirof etgan holda, o‘smirlarni o‘rab turgan mikromuhit bilan o‘zaro aloqalarini o‘rganish zarurligini ham ta’kidlab o‘tamiz. Pedagogik ta’sirlarning kompleks tizimi tarbiya vositalari, shakl va mazmunini bildirib, bu faoliyatning maqsadi tarbiyasi og‘ir bolalarni sinf jamoasi, o‘qituvchilar, sinfdoshlar bilan munosabatlarining normallashuvi natijasida o‘smir guruhlarini rejali qayta korreksiyalash, deb hisoblanadi. Bu munosabatlarning meyorga kelishi o‘smir shaxsining shakllanishiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Tarbiyasi og‘ir o‘smirlar bilan ish olib borish ommaviy so‘rovnoma va anketa to‘ldirish bilan amalga oshiriladi. Bu usullar pedagogik qarovsiz o‘smirlar guruhlarining qayerda paydo bo‘lganligi haqida ma’lumot olish imkonini beradi.

Tarbiyasi og‘ir o‘smirlar bilan ish olib borishda pedagog quyidagilarni inobatga olishi lozim: guruh hajmi, ularning yosh va ijtimoiy tarkibi, uchrashuv joylari va vaqti, guruh faoliyatining mazmuni va yo‘nalishi. Muloqotning bu tomonlarini bilish tarbiyachiga tuman va shaharda o‘smir guruhlari bilan ishlashning eng samarali shakl hamda vositalarini qo‘llashga imkon beradi. Ijtimoiy pedagog o‘smirlar guruhining ijtimoiy tarkibini bilishi ham muhim.

Ijtimoiy tarkibi turlicha bo‘lgan o‘smirlar guruhlarida o‘zaro axborot almashuv va muloqot qilish qiziqarli bo‘ladi. Biroq bu guruudarda hayot haqida yolg‘on tasavvurlarga ega ma’lumotlar ham tarqatilishi mumkin.

Tarbiyachining vazifasi:

1) guruhdagi muomalaning mazmunini bilish;

2) tarbiyaviy ta’sirni to‘g‘ri tashkil qilib, ma’lumotni

to‘g‘ri tomonga yo‘naltirish.

Guruhlarning o‘rganilishi va tahlil qilinishi lozim bo‘lgan mashg‘ulotlarini quyidagi turlarga ajratish mumkin: vaqt bo‘yicha doimiy va vaqtinchalik, yo‘nalishi bo‘yicha ijobiy (mehnat, sport, san’at bilan mashg‘ul bo‘lish) va salbiy (chekish, alkogol mahsulotlarini iste’mol qilish, qimor o‘ynash). Tarbiyasi og‘ir o‘smirlar guruhlari bilan ijtimoiy-pedagogik ish olib borishning metodlari va texnologiyalari

quyidagilardan iborat:

— maktab va maktabdan tashqari o‘smirlar jamoasi yordamida

tarbiyaviy ta’sir (seksiya, klub, to‘garaklar);

— intizomli, a’lochi o‘quvchilarning pedagogik qarovsiz

sinfdoshlariga ta’siri. Bu yo‘nalish bir-biri bilan do‘stlashish

hohishi, o‘zaro muomalaga ehtiyoj bo‘lganida juda muvafaqqiyatli amalga oshib, uning asosida qiziqishlar umumiyligi (sevimli sport turi, texnika, musiqa va boshqalar bilan shug‘ullanish) yotadi. Bu yo‘nalishni amalga oshirishning muvaffaqiyati, ko‘pincha, o‘qituvchi va sinf rahbarining mohir rahbarligiga bog‘liq;

— sinf jamoasining pedagogik qarovsiz o‘smirlargata’siri. Bu birgalikdagi faoliyat yohatga chiqish, spartakiadalar, san’at festivallari, ko‘rgazmalar, jamoaviy harakatlar kabilardan iborat. Sinfda jamoaviy ishlarga jalb qilingan

pedagogik qarovsiz bolalar nafaqat o‘zlari uchun, balki jamoa uchun ham mehnat qilayotganlarini va ularning ishtirokiga ko‘p narsa bog‘liqligini anglab yetishadi. Bunday faoliyatlarda og‘aynichilik aloqalari vujudga keladi, boshqalarga nisbatan

tugri munosabat shakllanadi va yuklatilgan vazifa uchun mas’uliyat hissi ortadi.

Pedagogik qarovsiz bolalarga tarbiyaviy ta’sirning muvaffaqiyatini ta’minlanishi mikromuqitning tarbiyaviy ishlari maktab jamoasi bilan hamkorlikda va bir vaqtning o‘zida amalga oshirilishiga bogliq.

Maktabdan tashqari o‘smirlar jamoasi yordamida tarbiyaviy

ta’sirni tashkil qilishda quyidagi holatlarni inobatga olish

lozim:

1. To‘garak, seksiya, klubda o‘smirlarda anikdangan bitta qiziqish bilan cheklanmaslik kerak. Pedagog o‘smirlarni meqnat, turli o‘yinlar, ijodiy faoliyat orqali atrofdagilar bilan normal munosabatlarga tayyorlashga intilishi lozim.

2. Norasmiy guruhga yoki uning aksariyat a’zolariga ta’sir ko‘rsata turib, ularni rasmiy guruhga o‘tishlariga erishish mumkin. Bu jarayonni, shartli ravishda, “rasmiylashtirish” deyiladi. Chunki bu jarayon, o‘smirlar uchun sezdirilmagan holda tarbiyachi tomonidan norasmiy guruhning rasmiy guruhga aylanishidir.

Pedagogik qarovsiz bolalar bilan tarbiyaviy ish olib borishning yana bir xususiyati o‘smirlarni uzi tanlagan, uning bajarilishidan qoniqish sezadigan faoliyatni tanlashdir. Asta-sekin faoliyatdagi bunday ehtiyojni qondirish va rivojlantirish, keyinchalik uzi bajarayotgan ishlari uchun o‘smirlarda mas’uliyat hissini oshiruvchi faoliyat turlari bilan to‘ldirib borilishi lozim. Tarbiyasi og‘ir bolalar yoki o‘smirlar bilan ish olib borish pedagogik qayta tarbiyalash jarayonini kuzda tutadi. Qayta tarbiyalash bola yoki o‘smir yurish -turish idagi turli ogish ishlarni yengib o‘gish yoki bartaraf etishdir. Qayta tarbiyalash ham tarbiyachi, ham tarbiyalanuvchilar uchun ham og‘ir jarayondir. Tarbiyalanuvchi yangi yo‘lning istiqboli bilan qiziqishi, tarbiyachi esa tarbiyalanuvchining o‘tmishi, bugungi kunini tahlil qilib, uning kelajagini tasavvur qila olishi lozim. O‘smirni qayta tarbiyalashga yoki o‘z-o‘zini tarbiyalashga tayyorlash jarayoni bir necha bosqichdan iborat:

1. Tarbiyalanuvchini o‘rganib chiqish;

2. O‘smirning yurish-turishini o‘zgartirish uchun uni ruhiy

tayyorlash;

3. Ijobiy axloqiy xislatlarni to‘plash;

4. Inqirozdan chiqish, o‘z-o‘zini tarbiyalashga o‘tish.

Shuni ham inobatga olish kerakki, bu jarayongatarbiyachidan tashqari o‘smir mansub bo‘lgan tarbiyalanuvchilar jamoasi ham qo‘shiladi. Bunda tarbiyachi koordinator vazifasini bajarib, jamoani o‘z o‘rtoqlarini qayta tarbiyalashga yo‘naltirishi lozim.

O‘smirlar bilan reabilitatsion markazda ishlayotgan ijtimoiy

pedagog maxsus metodlardan foydalanib, tarbiyalanuvchi oldida o‘z idealiga o‘xshashga intilish maqsadini qo‘yadi. Bu o‘smirning ijobiy tomonga o‘zgarishiga yordam beradi.