Qarshi davlat universiteti pedagogika fakulteti

O’rxun-Enasoy yozma yodgorliklarida ta’lim-tarbiya masalalari

Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turk-rumiy yozuvida bitilgan Urxun-Yenisey bitiklarini “toshlarga bitilgan kitoblar” ham deb ataydilar. О‘ziga xos xat (yozuv)da bitilgan bu bitiklar eramizning VI-VIII asrlarda yozib qoldirilgan. Toshlarga bitilgan mazkur yodgorliklar ta’lim-tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlarni beradi.

O’rxun-Enasoy yozma yodgorliklarida ta’lim-tarbiya masalalari

O’rxun-Enasoy yozmayodgorliklaridata’lim-tarbiya masalalari

Urxun-Yenisey yodgorliklari dastlab Yenisey havzasida, sо‘ngra Mо‘g‘ilistonning Urxun daryosi bо‘yida topilib, ushbu yozuvlarni 1893 yilda birinchi bо‘lib daniyalik olim Vilgelm Tomson о‘qigan. V.Tomsondan sо‘ng olimlar – N.M.Yadrinsev, V.V.Radlovlar mazkur manbalarni izlab topib, о‘qishga muvaffaq bо‘ldilar.

Urxun-Yenisey yodgorliklari S.YE.Malov hamda I.V.Steblevalar tomonidan rus tiliga tarjima qilindi. О‘zbekistonda Oybek, O.Sharafuddinov, N.Mallayev, Aziz Qayumov va N.Rahmonovlar Urxun-Yenisey bitiklari ustida tadqiqot ishlarini olib bordilar va ushbu manbaning ta’lim va tarbiya ishlarini yо‘lga qо‘yishdagi ahamiyatini yoritib berdilar.

Ma’lumki, eramizning VI asri о‘rtalariga kelib, Oltoy, Yettisuv va Markaziy Osiyo hududlarida yashovchi turk qabilalaridan iborat Turk hoqonligi davlati tarkib topdi. Bu hoqonlik g‘arbdan Vizantiya, janubdan Eron va Hindiston, sharqdan Xitoy bilan chegaradosh bо‘lgan. Turk hoqonligi Turkyut davlati deb ham atalgan. Hoqonlik 604 yilda Sharqiy va G‘arbiy hoqonlikka ajralgan. Eramizning 745 yiliga kelib esa Turk hoqonligi barham topgan.

Turk hoqonligi asosan uch kishi: Bilga hoqon (Mog‘iliyon), Kultegin, Tunyukuklar tomonidan boshqarilgan. Bilga hoqon (Mog‘iliyon) - hoqon, Kultegin – sarkarda, Tunyukuk esa - vazir bо‘lib, ularning hamkorligida boshqarilgan davlat ushbu davrda ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan.

Bitiktoshlarda turk hoqonlarining yurishlari, yurishlar davrida alp kishilar, sarkardalar tomonidan kо‘rsatgan jasoratlar, ularning bilimli, mard, xalqparvar ekanliklari bayon etiladi. о‘z vatanining mustaqilligi uchun kurashish, xalqni asoratdan olib chiqish, ularning birdamligini ta’minlash hoqonlar Bо‘min, Istami, Eltarish, Eltarishning о‘g‘illari - Bilga hoqon, lashkarboshi Kultegin, ma’naviy otalari Tunyukuklarning zimmasiga tushgani hikoya qilinadi. Masalan, Kultegin bitigida uning ta’rifi berilgan. Kultegin xalqparvar, tadbirkor, xalqning kelgusi taqdirini ham о‘ylaydigan jonkuyar sarkarda sifatida ta’riflanadi. U о‘z jonidan vatan taqdiri, xalq manfaatini yuqori qо‘ygan shaxs. Kultegin Eltarish hoqonining kichik о‘g‘li. U 713 yil 27 fevralda qirq yetti yoshida vafot etadi. Bitiktosh 732 yilda о‘rnatilgan. Ushbu bitiktoshda barcha voqealar Kulteginning akasi Bilga hoqon tilidan hikoya qilinadi. Uning asli ismi Mug‘iliyon bо‘lgan. Bitigni Kulteginning jiyani Yо‘llug‘ tegin yozgan. Demak, bitigning muallifi ham ma’lum.

Kultegin bitigida Bilga hoqonning og‘a-inilari va qarindosh-urug‘lariga murojaat qilib, ularning xatolari tufayli turk elida kо‘p falokatlar yuz berganini bayon etganligi ifodalanadi. Turkiylarning harbiy yurishlari, ularga qо‘shni bо‘lgan tabg‘achlarning bosqinchiligi tufayli xalq boshiga tushgan kulfatlar haqida sо‘z yuritiladi, shuningdek, xalqning yolg‘onchilik, firibgarlik qurboni bо‘lganligi ta’kidlanadi: “Oltin, kumush, ichkilik, ipakni shuncha hisobsiz berayotgan Tabg‘ach xalqi sо‘zi shirin, ipak kiyimi nafis ekan. Shirin sо‘zi, ipak kiyimi bilan aldab, yiroq xalqni shu xilda yaqinlashtirar ekan. Yaxshi qо‘shni bо‘lgandan keyin yovuz ilmni u yerda о‘rganar ekan.

Yaxshi, dono kishini, yaxshi alp kishini yо‘latmas ekan. Biror kishi aldasa, urug‘i, xalqi, uyi, yopinchig‘igacha qо‘ymas ekan. Shirin sо‘ziga, nafis ipagiga aldanib, kо‘p turk xalqi о‘lding... Turk xalqining ayrimini u yerda yovuz kishi shunday pishiqlar ekan: yiroq bо‘lsa yomon ipak beradi, yaqin bо‘lsa yaxshi debo beradi. Ilmsiz kishilar bu sо‘zga ishonib, unga yaqinlashdilar va kо‘plari о‘ldilar”.

Hoqon tomonidan xalqqa qilingan murojaatda turkiy xalqlarni hokimiyatni mustahkamlash, о‘zaro urushlarga chek qо‘yish, tinch-totuv bо‘lib yashashga undashdek ezgu maqsad ham yotadi.

Kultegin esa, dono, bahodir, jasur inson sifatida tasvirlanadi.

Kultegin bitigida Bilga hoqon eng muhim insoniy xislatlar, hayotiy zaruriyatlar borasidagi fikrlarni nasihat, о‘git tarzida bayon etadi.

Turk xalqi о‘zaro birlashmagani, bir-birlariga ishonmaganliklari uchun hiyla va firib qurboni bо‘lib, tabg‘achlar ularni qul va chо‘ri etgani, oqibatda ular qashshoq, erksiz va mute bо‘lib qolganliklarini kuyunib sо‘zlaydi.

“Beklari, xalqi insofsiz bо‘lgani uchun, tabg‘ach xalqi hiylakor bо‘lgani uchun, toymas bо‘lgani uchun, firibgar bо‘lganligi uchun, og‘a va ini bir-biriga qarshi bо‘lishini hohlaganlari uchun, begi va xalqini bir-biriga chaqqani uchun turk xalqi ellashgan davlatini qо‘ldan chiqarib yuborgan”.

Sо‘ng turk xalqini qanday qilib birlashtirgani, ukasi Kulteginning jasorati tufayli el bosqinchilar hujumidan omon qolgani, tо‘q va farovon hayot kechirgani, u jasur va yengilmas alp yigitlardan ekani bayon etiladi.

“Tangri yarlaqasin, baxtim bor uchun, nasibam bor uchun о‘layotgan xalqni tiriltirib tarbiyat qildim, yalang‘och xalqni kiyimlik qildim, yalang‘och xalqni kо‘p qildim. Tо‘rt jihatdan xalqni butunlay el qildim, bir-biriga dо‘st qildim, butunlay menga qaradi. Mehnatni, kuchni beruvchi shunday hokimiyatni qozonib inim Kul tegin vafot etdi”, - deydi. Bu yodnoma yoshlarni о‘z elini sevish, dо‘st va ittifoq bо‘lib yashash, vatan va xalq manfaati uchun kurashga tayyor turish ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Turk hoqonlari Bilga hoqon hamda Kul tegin jasoratlari haqiqiy vatanparvarlik hamda jasoratning ibrat namunasi bо‘lib hisoblanadi.

Ikkinchi bitiktosh - Bilga hoqon bitigidir. Bu bitiktosh Eltarish hoqoninng katta о‘g‘li - Kulteginning akasi Bilga hoqon sharafiga 735 yilda о‘rnatilgan. Bilga hoqon 734 yilda ellik yoshida о‘z yaqinlari tomonidan zaharlab о‘ldirilgan. Bu bitig ham Yо‘llig‘ tegin tomonidan yozilgan.

Bilga hoqon bitigida xalqning tinch-totuv yashagani, Bilga hoqon davrida tinchlik hukmron bо‘lgani, u davlatni adolat bilan boshqargani, turkiy xalqlarni birlashtirgani, о‘z yurtini boy- badavlat etib, iqtisodiy jihatdan mustahkamlagani mahorat bilan tasvirlangan. Bu bitigda xalq hoqonidan, vatanidan ayrilmasa, betashvish hayot kechirishi ifodalanadi. о‘z navbatida davlat boshliqlarining hatti-harakatlari bayon etiladi. Keyin Bilga hoqon yurishlari haqida hikoya qilinadi.

Bilga hoqon turk eli о‘rtasida elparvar hoqon deb tanilgan edi. “Bilga” sо‘zining о‘zi ham “dono” degan ma’noni anglatadi. U turk xalqining vatani abadiy bо‘lishi uchun kurashadi. Xalqqa qarata shunday о‘git qilar edi: “Vatanni saqlab qolmoq, faqat hoqonga emas, xalqqa ham bog‘liq. Ajdodlarimizning xato va yutuqlari buning dalilidir. Xalq о‘z hoqonining yо‘l-yо‘riqlarini amalga oshirmasa, boshiga kо‘p kulfatlar tushadi. Hoqon о‘ta ishonuvchan bо‘lmasligi, boshqalarning gapini о‘ylab, mulohaza qilib amalga oshirishi lozim. Samimiy sо‘z bilan yolg‘onni farqlay olishi kerak. qattiqqо‘l hoqon о‘z xalqiga yomonlikni ravo kо‘rmaydi. Ishonuvchan bо‘lsa, yaxshi-yomonni ajrata olmasa, fojiaga yо‘l ochiladi, mamlakatda tartibsizlik yuzaga keladi”.

Bilga hoqon tarqoq xalqni birlashtiradi, oyoqqa turg‘izdi, yurtda farovon hayot qaror topadi. U xalq farovonligini ta’minlash davlat boshlig‘ining burchi, mamlakatning ozodligi, xalqning osoyishtaligi uning moddiy farovonligiga bog‘liq deb biladi. Bitiklarda yurtboshining boylikka hirs qо‘yishi xalqning nochor hayot kechirishiga olib keluvchi sabab ekanligi qayg‘u bilan ifodalanadi. U о‘z xalqiga shunday murojaat etadi: “Men yashadim, turk beklari, turk xalqim. Bu hoqoningdan, bu beklaringdan, yeringdan, suvingdan ayrilmasang, turk xalqi, о‘zing ezgulik kо‘rajaksan, betashvish bо‘lajaksan”.

VII-XII asrlarda Markaziy Osiyoda madaniyat, ilm-fan tarqqiy qildi. Aniq fanlarga qiziqish ortib bordi. Bu davrda Al-Xorazmiy, Farobiy, Al-Farg’oniy, Al-Beruniy, Ibn Sino, Az-Zamaxshariy kabi buyuk olimlar dunyoga keldi. Dunyoviy ilmlar tug’ildi. Ulug’ mutafakkirlar inson ma’naviy va tafakkur dunyosini boyitishda insoniyat dunyosini, madaniy-ma’rifiy qarashlarni o’stirishda o’z davrida va keyinchalik muhim rol o’ynaydilar. Inson kamolotiga oid ta’limot yaratdilar. Shuning uchun ham bu davrni tarixda Sharq uyg’onish davri deyiladi.

XV-XVI asrlarga kelib Turkistonda Qozizoda Rumiy, Ulug’bek, Ali Qushchi, Haydar Xorazmiy, Hofiz Xorazmiy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Bobur, Abulg’oziy Bahodirxon kabi buyuk allomalar etishib chiqdi. Bu davrda Markaziy Osiyo shaharlarida madaniy va ilmiy markazlar vujudga keldi. Markaziy Osiyo xalqlarining madaniy-ma’rifiy taraqqiyoti asrlar davomida taraqqiy etgan. Sho’ro hokimiyati o’rnatilgach Turkistonda yangi maktablar ochish va ularni mustahkamlash vazifalari ko’ndalang qo’yildi. Unda yoshlar ongiga yangi jamiyat g’oyalarini singdirish, shu ishlarini amalga oshiradigan pedagoglar tayyorlashga e’tibor qaratildi.

1924 yilda Turkiston parchalanish oqibatida milliy madaniyat yo’li to’sildi. Arab tilida o’qitish bekor qilindi. Avval lotin yozuviga so’ng rus yozuviga o’tildi. Bu esa Markaziy Osiyo xalqlarini o’z madaniyat tarixini o’rganish imkoniyatidan mahrum etdi.

Maktablarda dunyo fanini rivojlantirishga ulkan hissa qo’shgan o’zbek fani va madaniyatining asoschilari musulmon olamining ulug’ zotlari emas, balki o’zbek xalqi kamolotiga aloqasi bo’lmagan shaxslar faoliyati o’rgatildi. A. Yassaviy, Bedil kabi so’z ustalari tafakkur gulshani bog’bonlari xalq ta’limi tizimidan chiqarildi. Natijada o’zbek xalqi milliy axloq-odobi va tarbiya an’analaridan mahrum bo’la boshladi.

Pedagogika tarixi fanining metodologik asosini quyidagilar tashkil etadi: a). Milliy istiqlol g’oyasi; b). Prezidentimiz I. Karimovning tarixiy xotirani o’rganish va o’zlikni anglash, tarixiy merosni avaylab-asrash to’grisidagi fikrlari; v). falsafaning shaxs va uning ongi tarbiya vositasida o’zgartirish mumkinligi, makon va zamon, sabab va oqibat qonuniyatlari; g).buyuk ajdodlarimizning pedagogik fikrlari va boshqalar.

Pedagogika tarixi fani o’z faoliyatida boshqa fanlar bilan aloqada bo’ladi. Ular jumlasiga pedagogika nazariyasi, tarix, arxeologiya, sotsiologiya, falsafa, etika, adabiyot, gigena, anotomiya va fiziologiya fanlari kiradi.