Qarshi davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti metodikasi kafedrasi



Download 2,09 Mb.
Pdf ko'rish
bet187/245
Sana02.09.2021
Hajmi2,09 Mb.
#162437
1   ...   183   184   185   186   187   188   189   190   ...   245
Bog'liq
ona tili morfemika soz yasalishi morfologiya fanining oquv-uslubiy majmuasi

ADABIYOTLAR: 
1. SH.Shoabdurahmonov  va  b.  Hozirgi  о‘zbek  adabiy  tili.  Toshkent,  "О‘qituvchi",  1980,  341  -351  -
betlar. 
2. M.Mirzayev va b. О‘zbek tili, Toshkent, "О‘qituvchi" 1978,. 
3. M Mirzayev, Y.Eshonqulov. Hozirgi о‘zbek adabiy tili mashqlar tо‘plami, Toshkent, "О‘qituvchi",  
1984,   110-112- betlar. 
4. R.Ikromova,  K.Qosimova.  О‘zbek  tilidan  mashqlar  tо‘plami,  Toshkent,  "О‘qituvchi",        82-86-
betlar. 
Mayl  kategoriyasi  harakat  bilan  subyekt  orasidagi  aloqaning  voqelikka  munosabatini  kо‘rsatadi. 
Masalan,  о‘qi  fe’li  sо‘zlovchining  suhbatdoshiga  qaratilgan  buyrug‘ini,  iltimosini:  о‘qisa  fe’li  shu 
ishning  bajarilishi  ooshqa  biror  ishning  yuzaga  chiqishi  uchun  shart  ekanligini;  о‘qidi  fe’li  esa  shu 
fe’lning  о‘zidan  anglashilgan  ishning  aniq  bajarilganligini  bildiradi.  Kо‘rinadiki,  о‘qi  fe’lining  turli 
tusga  kirishi  о‘sha  fe’ldan  anglashilgan  harakatga  sо‘zlovchining  qarashini  kо‘rsatadi.  Demak,  mayl 
kategoriyasi  harakat  va  holatning  turli  ma’no  ottenkalarini  -darak,  modallik  tushunchasi  bilan  birga 
zamon,  shaxs-son  kabilarni  ham  bildiradi:  kelsin,  kelsa,  kelib  qoldi,  kelayotir  kabi.  Ammo  kelmoq, 
kelish, kelib, kelgach,kela-kela fe’llari mayl xususiyatiga ega bо‘lmaganligi tufayli bularda shaxs -son, 
darak,  zamon  va  modallik  kabi  ma’nolar  yо‘qligini  о‘qituvchi  talabalarga  batafsil  tushuntiradi.  Uni 
savol -javoblar asosida  mustahkamlaydi . Keyii esa  mayl  formglari  yordamida  xarakat ijrosi  haqidagi 
sо‘zlovchi tomonidan tinglsvchiga berilgan xabar har xil bо‘lishi va shunga muvofiq mayl tushunchasi 
ham buyruq, darak, shart, maqsad, gumon, hikoya, orzu -istak tarzida har-hil shakllarda ifodalanishini, 
bularning  har  birini  alohida  mayl  sifatida  nomlash  shart  emasligini  tushuntiradi.  О‘rni  bilan  buyruq, 
aniqlik,  shart.shartli,  maqsad  mayllari  mohiyatini  tushuntiradi  va  bu  bо‘linishga  E.Qilichvy, 
M.Mirzayevlarning  munosabati  haqida qisqacha tо‘xtaladm.  Ana shu musgahkamlash  ishini о‘tkazib, 
auditoriyani amaliy mashg‘ulotga tayyorlagandan keyingina har bir maylga oid mashqlarni bajartirish 
davomida  esa  amaliy  tushunchani  nazariya  bilan  bog‘lab  berish  ishiga  о‘qituvchi  dirijyorlyk  qilishi 
lozim. 
Aniqlik  maylini  boshqa  mayllardan  maxsus  kо‘rsatgichga  esa  zmasligi,  bu  mzyl  ma’nosi  zamo-  va 
shaxs  -son  affikslari  bilan  shakllangan  fe’l  F^omasidan  anglashilishini  va  bu  forma:  oldi,  olayotir, 
oladi kabi qulganishi mumkinligini kо‘rsatadi va aniqlik maylidagi fe’llar bazan tо‘liqsiz fe’l shakllari 
bilan qо‘shilib kela olishi mumkinligini talabalarga singdiradi. 
 NAMUNA:  77-mashq.  Muhitni  о‘ragan  qalin  zulmatni  kurash  mash’ali  yondiradi  gapidagi  fe’li 
aniqlik  nisbatdadir.  Chunki  bu  fe’l  boshqa  mayl  formalarini  yasovchi  kо‘rsatkichlari  yо‘q.  Bu  fe’l 
hozirgi  -kelasi  zamon  formasida  (kо‘rsatkichi  -a),  3-shaxs  birlikdagi  fe’l.  Shularning  о‘ziyoq  buni 
aniqlik  maylida  ekanligini  kо‘rsatadi.  Qolaversa,  ish-harakatning  obyektiv  voqelikda  aniq  sodir 
bо‘lganligi,  bо‘layotganligi  va  bо‘dishi  mumkinlngi  ham  bu  fe’lning  aniq  mayldagini  kо‘rsatishini 
о‘qituvchi tushuntiradi. 


Shundan  keyin  shart.  mayli  kо‘rsatkichi  -(-sa)  gapda  ekanligini  tushuntirib,  bu  mayl  biror  harakatni 
rо‘yobga chiqarish uchun shart bо‘lgan boshqa biror harakat ma’nosini ifodalashini tushuntiradi. 
Misol  sifatida  77-mashqdan  Olim  bо‘lsang,  olam  seniki  gapini  keltiradi.  Uni  doskada  talabaga 
ishlatadi,  olamni  egallash  uchun,  ya’ni  olamni  bilish,  u  haqdagi  tushunchalarga  boy  bо‘lishi  uchun 
olim  bо‘lish  shartligi  ma’nosi  ifodalanganligi  uchun  bu  gapda  shart  mayli  ma’nosi  mavjudligini 
talabani aralashtirgan holda tushuntiradi. О‘rni bilan guruhdagi boshqa talabalar ham jalb etiladi. 
Buyruq-istak  maylida  fe’l  haqida  о‘qituvchi  tushuncha  berishda  bu  maylning  ish-harakatni  bajarish-
bajarmaslik  haqidagi  sо‘rash,  buyurish,  istak,  iltimos,  maslahat,  da’vat  -  chaqirish  ma’nolarini 
bildirgan,  ikkinchi  shaxs  formasida  bо‘lishi  lozimligini  ta’kidlaydi.  Buni  siigdirish  uchun  77-
Mashqdan  "Ommaning  ichida  yashangiz"  gapini  doskaga  yozdiradi.  Talabadan  nima  uchun  buyruq-
istak maylida ekanligini isbotlashni sо‘raydi. Boshqa talabalarni masalaga aralashtiradi. Talabalar buni 
isbotlay olgandan keyin boshqa mashqlarga о‘tiladi. Shartli mayl haqida ham о‘qituvchi tо‘xtaladi. Bu 
maylning  shart  maylidan  biror  shart  bajarilsa  ham  ikkinchi  ish-harakatning  bajarilishi  gumonligini 
bildirishini tushuntirib, bu mayl kо‘rsatkichi -r, -ar ekanligini aytadi. 
 
80-mashqdan  misollar  ishlatadi.  Kishilar  adolat  bilan  harakat  qipganlarida  edi,  sudyalar  dam  olgan 
bо‘lur edilar gapidagi dam olgan bulur edilar fe’li shartli mayldaligi yuqoridagilar asosida talabalarga 
isbotlatiladi. 
Shundan  keyin  о‘qituvchi-maqsad  mayli  haqida  nazariy  tushunchani  misol  asosida  talabalarga 
tushuntiradi. 
Talabalar  bilan  esa  81-mashqni  doskada  bajaradi.  Men  ham  senga  otalik  qilmoqchiman  gapidagi 
otalik  qilmoqchiman  fe’li  maqsad  maylidagi  fe’lligini  -moqchi  kо‘rsatkichi  mavjudligi  va  bu  fe’l 
obyektiv  voqelikda  maqsad  modal  ma’nosini  ifodalaganligini  talabalarga  tushuntiradi.  Maqsad  mayli 
о‘tgan  va  kelasi-zamon  formalarini  kо‘rsatishini,  bо‘lishsizlik  formasi  otalik  qilmoqchi  emasman, 
otalik qilmoqchi emas edim tarzidagi formada bо‘lishi talabalarga singdiriladi. 
Mashqlar shu tarzda ishlatiladi. О‘rni bilan kartochkalar tarqatilib, undagi fel mayllari mustaqil tahlil 
ettiriladi. Dars mustahkamlanadi: Demak, о‘abek tilida fe’l mayllari turini uchta 
 emas, 5 ta deb qarash ma’qul. Ular harakatning voqelikda kanday ma’noda bajarilishi bajarilmasligini 
anglatadigan fe’lning grammatik kategorkyalari, deb yakunlanadi. 
Uyga  vazifa  berishdan  oldin  tapabaning  bilimi,  aktivligi,  imlosi,  mustaqilligi  kabi  xususiyatlari 
hisobga olinib reyting tizimiga muvofiq ularga ballar qо‘yiladi, e’lon etiladi. 
Uyga  vazifa etib,  M.Mirzyayev  va  Y.Zshonqulovlar mashqlar  tо‘plamidan 82-mashqni  .R.Ikromova 
va K.Qosimovalar mashqlar tо‘plamidan esa 223,224,225-mashqlarni ishlashni   va shartli va maqsad 
mayllariga oid badiiy zsarlardan   10 tadan misol topish va isbotlash topshiriladi. 

Download 2,09 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   183   184   185   186   187   188   189   190   ...   245




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish