|
Adabiyotlar:
1. A.Hojiyev. О‘zbek tili sо‘z yasalishi. Toshkent, "О‘qituvchi", 1989, 23-51, 97-102-betlar.
2. SH.Shoabdurahmonov va b. О‘sha darslik, 170-173-betlar.
3. M.Mirzayev va Y.Eshonkulov. О‘sha mashqlar tо‘plami, 72-76-betlar.
4. "О‘zbek tili va adabiyoti" jurnalida chiqqan sо‘z yasash usullariga oid maqolalar.
5. A.Hojiyev. Sо‘z yasash usullari. "О‘zbek tili va adabiyoti" jurnali, 1975, 4-son, 43-48-betlar.
О‘qituvchi sо‘z yasalishi, qanday usul bilan bо‘lsa ham, yangi leksik ma’noli sо‘z hosil qilish
ekanligini talabalarga savollar berish asosida aniqlaydi. Sо‘z yasash hodisasini: birinchidan, tilda
uchun yangi sо‘z hosil bо‘lishini; ikkinchidan, tilga xos ma’lum usul asosida shu til materiallaridan
yangi sо‘z yasash yangi sо‘z hosil qilish)ni farqlash zarurligini о‘qtiradi. Shundan keyin sо‘z
yasashning usullaridan semantik (leksik-semantik) usulda sо‘z yasalishi haqida ma’ruzada aytilgan
nazariy fikrlarni mustahkamlash maqsadida talabalarga savollar beradi, talabalar mulohazalarini
eshitadi, yaxshi javoblarni umumlashtiradi.
Fonetik usul ham shu metodda ish kо‘radi. Bu usulga kо‘ra sо‘z fonetik (tovush) о‘zgarishi
natijasida bо‘lishi (kо‘z-kо‘r.bur-buz)ga; urg‘uning о‘rinli о‘zgartirish asosida(yangi-yangi) bо‘lishiga
e’tibor qaratadi.
Sintaktik-leksik usulda sо‘z yasalishi deganda sо‘z birikmasining sо‘z (leksema)ga aylanishi
tushunilishiga e’tibor qaratadi. Til tarakqiyoti jarayonida ma’lum tildagi sо‘z birikmasi yagona leksik
ma’no kasb etishi natijasida sintaktik birlidan leksik birlikka aylanishini makkapoya, mingboshi,
tokqaychi kabilar misolida isbotlaydi.
Sо‘z yasalishining bu usulini leksikalizatsiya usuli deb ham yuritilishini alohida ta’kidlaydi va
isbotlaydi.
Abbreviatsiya usuli haqida gap ketganda о‘qituvchi ma’ruzada aytilgan sо‘z birikmasi (ot
birikma) tarkibidagi sо‘zlarning turli tipda qisqartilishi (bosh harflari, bir bо‘g‘in olinishi....)asosida
qisqartmalar hosil qilinishi" tushunilishini aytib, BMT, SAMDU kabilarni misol qilib keltaradi.
Shundan keyin о‘qituvchi sо‘z yasalishi va bu yasalishda ish kо‘radigan usullarning haqiqiy
mohiyatidan kelib chiqiladigan bо‘lsa, abbreviatsiya usuli haqiqiy ma’nodagi sо‘z yasalishi deganda
(qanday usul bо‘lishidan qatiy nazar) yangi sо‘z (leksema)ni yuzaga keltiradigan usul (yо‘l) nazarda
tutilishini ta’kidlaydi. Abbreviatsiya yо‘li bilan hosil qilingan qisqartmalar (abbreviaturalar) esa sо‘z
birikmasining qisqartirilgan shakli (varianti) sanalishini, qisqartmalar asl holiga keltirilsa, yana sо‘z
birikmasiga aylanishini BMT-Birlashgan Millatlar Tashkilotini misol keltirish asosida
isbotlaydi.
Talabalarning bu haqdagi mulohazalarini eshitadi,
:
: Abbreviatsiya yо‘li bilan sо‘z (leksema) hosil
bо‘lmasligini, sо‘z hosil bо‘lmasa ekan, bu usulni sо‘z yasash usuli deyish ham mumkin emasligini
kо‘rsatadi.
Bular bilan birga, sо‘z yasashning semantik, fonetik, sintaktik-leksik usullari til hodisalariga
asoslanishini, affiksatsiya va kompozitsiya usullari esa sо‘z yasash materialiga asoslanishini alohida
ta’kidlanadi. О‘qituvchi nazariy fikrlarni chо‘zib .talabalarni zeriktirib qо‘ymasligi uchun sо‘z
yasashning affiksatsiya va kompozitsiya usullarini aytib, ba’zi misollar keltirish bilan cheklangani
ma’qul.
Aytilganlar haqida talabalar aniq tushunchaga ega bо‘lgandan keyin mashqlar ishlatadi. Mashq
talablarini yuqoridagi nazariy fikrlar asosida bajartiradi. Mashq ishlashda namunani doskada bajartirsa,
mashqning davomini mustaqil bajarishga undaydi. Tо‘g‘ri bajarganlik darajasini nazorat qilish uchun
esa oldin bajarganlar ishini о‘qituvchi tezgina qarab chiqadi, munosabatini bildiradi, tо‘g‘ri
bajarganlardan biriga о‘qitadi.
Talabalarning sо‘z yasash usullari haqidagi nazariy va Amaliy bilimlari, kо‘niklari butun dars
jarayonida aniqlab boriladi, reyting tizimi talablari asosida ball baholanadi. Mustaqil bajarish uchun
esa mashqlardagi bajarilmay qolgan gaplardagi yasalmalar topshiriladi.
Dars о‘qituvchi tomonidan yakunlanadi, ballar e’lon qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
