Qarshi davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti metodikasi kafedrasi

2.12. Fe’lning zamon kategoiyasi. (4 soat). 
Zamon  kategoriyasi  fe’l  ifodalagan  harakatning  nutq  jarayoniga  munosabatini  ifodalashi.  Harakatning 
bajarilish vaqti bilan nutq payti orasidagi munosabatga qarab fe’lning uch zamoni farqlanishi. O‘tgan zamon nutq 
paytidan ilgari bajariladigan ish – harakatni bildirishi. Har bir zamon shakl ma’lum grammatik ko‘rsatkichga ega. 
Zamon  shaklini  yasovchi  vazifasida  asosan  sifatdosh  va  ravishdosh  shakllari  xizmat  qilishi  haqida.  Fe’lning 
zamon shakllarini yasovchilar tuzilishiga ko‘ra sintetik va analitik shakllarga bo‘linishi, ularning mohiyati. O‘tgan 
zamon  fe’llari  quyidagi  turlarga  bo‘linishi:  a)  aniq  o‘tgan  zamon  fe’li  (yasovchisi  –di  va  tegishli  shaxs-son 
qo‘shimchalarini olishi); b) uzoq o‘tgan zamon fe’li (shakl yasovchisi –gan va tegishli shaxs-son qo‘shimchalari) 
harakatning nutq paytidan ancha ilgari aniq bajarilganligini bildirishi; v) o‘tgan zamon hikoya fe’li (shakl yasovchisi 
–b(ib), -ib(-b) edi) Nutq paytidan ancha ilgari haraktni hikoya qilish bilan bildirilishi; g) o‘tgan zamon davom fe’li 
(shakl  yasovchisi  –r(-ar),  ar(-r)  edi)  nutq  paytidan  ilgari  ma’lum  vaqt  davom  etib  turgan  haraktni  ifodalashi,  u 
anglatgan ma’nolar; d) o‘tgan zamon eshitilgan fe’li (shakl yasovchisi  –b (-ib)+man) so‘zlovchining ko‘z oldida 
yuz  bergan  harakatni  emas,  balki  o‘tmishda  bajarilib,  boshqalardan  eshitilgan  va  boshqa  manbalar  asosida 
ma’lum bo‘lgan harakatni bildirishi. Fe’lning hozirgi zamon shakli nutq paytida bajarilayotganini bildirishi.  Ammo 
hozirgi zamon shaklining nutq boshlanishi tamom bo‘lishi bilan cheklanmasligi balki boshqa zamon chegarasiga 
ham o‘tishi. 
Shunga ko‘ra bu zamon shakli: a) hozirgi zamon shakliga va b) hozirgi-kelasi zamon shakliga bo‘linishi. 
Hozirgi  zamon shakli  (shakl  yasovchisi  –a, -y, va yotir;  -a,  -y, +yotib;  -a, -y, -yan;  -moqda) nutq  paytida 
davom etayotgan harakatni ko‘rsatishi. 
Hozirgi – kelasi zamon shakli –a, -y shakl yasovchi va tuslovchi qo‘shimchalar bilan ifodalanishi. 

---

Kelasi zamon shakli harakatning nutq paytidan keyin bajarilishini bildirishi. U aniq kelasi zamon va gumon 
kelasi  zamon  shakllariga  bo‘linishi.  Aniq  kelasi  zamon  shakli  –jak  (-ajak),  -moqchi  bilan  yuzaga  kelsa,  gumon 
shakli –r(-ar) –mas shakl yasovchilari bilan yuzaga kelishi. kelasi zamon lozim shakli –a –digan bilan yasalishi.