Qarshi davlat universiteti O’zbek filologiyasi fakulteti talabasi Usmonova Gulbadamning Turkiy filologiyaga kirish fanidan tayyorlagan slaydi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA-MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI AL-BUXORIY UNIVERSITETI TALABASI Yoʻldosheva Ozoda

Dunyo tillari, tillarning genealogik, tipologik tasnifi Reja:

• Dunyo tillarining qiyoslanishi.
• Qarindosh tillarning munosabati.
• Til oilalari
• Turkiy tillarni o’rganishda rus olimlarining xizmati.
• Turkiy tillarning qiyosiy-tipologik xususiyatlari.

Tayanch tushunchalar:

Umumiy ma’lumotlar:

Qardosh bo’lmagan tillar ba’zi tillarning so’z boyligida alohida so’zlarning ma’no jihatidan o’xshashlik hodisalari uchrashi mumkin.Bunday hodisa bir tilga qarindosh bo’lmagan boshqa tildan kirgan so’zlar uchraydi.Masalan,o’zbek tiliga arab tilidan: oila, maktab, lug’at, kitob singari; rus tilidan samovar, mashina, stol, stul, choynak kabi anchagina so’zlar o’zlashgan.

Turkiy tillar oilasi.

O’zbek
Uyg’ur
qozoq
Qirg’iz
Tatar
Boshqird
Ozarbayjon
turkman

Hozirgi vaqtda til tarixi o’rganilib bir-biri bilan qardosh ekanligi aniqlangan tillar oilasi quyidagilardan iborat:

I. Hind-Yevropa,

II. Ugor-fin,

III. Turkiy,

IV. Xom-som

Hind-Yevropa tillari oilasi

Hind guruhi
Slavyan guruhi
Boltiq guruhi
German guruhi
Roman guruhi
Dog’iston guruhi
Eron guruhi

Ugor-fin tillar oilasi

• UGOR TILLARI
• A)venger(mojor)tili.
• B)mansi tili.
• V)xanti tili.

• FIN TILLARI
• A)fin tili.
• B)eston tili.
• V)komppermyak tili.
• G)komi-ziryan tili.
• D)Udmurd tili.
• E)mari tili

Turkiy tillar oilasi

a)Ozarbayjon tili
b)Turk (usmonli turk) tili
v)Turkman tili
g)o’zbek tili
d)Qozoq tili

Flektiv tillar haqida

Hind –yevropa tillari flektiv tillaridir. So’zlarning morfologik shakllarining fleksiya orqali yasalishi bu tillarning asosiy morfologik xususiyatidir. Bu tillarda har bir mustaqil so’zning dastlabki shakli ham negiz va qo’shimchalarga bo’linadi, natijada o’zak-negiz mustaqil hisoblanadi.

Flektiv tillarga so’z yasovchi va so’z o’zgartiruvchi funksiyani bajaradigan ichki fleksiya xos.Bunda o’zak-negizda tovush almashuvi bilan turli grammatik ma’nolar ifodalanadi.

Ichki fleksiyada undosh tovushlar ham, unli tovushlar ham o’zgarishi mumkin. Ingliz va nemis tillarida ko’proq unli tovush o’zgarsa, rus tilida ko’proq undosh tovushlarning o’zgarishi kuzatiladi.

-chi

• ishchi
• gulchi

-don

• guldon
• bilimdon

-m

• To’plam
• chidam

Savollar:

1.Til oilasi deb nimaga aytiladi?

2. Qarindosh tillar deb nimaga aytiladi?

3.fin-ugor tillari qanday guruhlarga bo’linadi?

4.Turkiy tillar oilasiga qaysi tillar kiradi?

FSMU texnologiyasi

Dunyo tillarining amaliy ahamiyati nimalardan iborat?
F-fikringizni bayon eting
S-sabab keltiring
M-misol asosida fikringizni izohlang
U-fikrlarni umumlashlashtiring

Asosiy adabiyotlar:

• 1. M.Qoshg’ariy. «Devonu lug’otit turk».tom. 1,11,111, va Indeks lug’at. T,1960-63-67.
• 2. Qo’chqortoev I. Isabekov B. «Turkiy filologiyaga kirish». T, 1984.
• 3. Ne‘matov H. Ahmatov N. «O’zbek tilining tarixiy leksikologiyasi». Buxoro. 1987.
• 4. Tursunov U. va boshqalar. «O’zbek adabiy tili tarixi». T. 1995.